Ñyé'án Ñkóbán Búlu - Añgan 30 - Mimbámêtán Ê Biñgun
_("Bulu Speaking - 24 - Combinations of Pronouns"/"Leçons de Boulou - Combinaisons de Pronoms")_
Mêñgan m'á kpwáa, bí á zu bí á líti náa mõte wuá a a bo jam, ñgê ke náa nsámbá bõt w'á bo jam, vedá nsámb'ôte w'á beleban anê jôm ê jíá. Biyoñ biziñ, éyoñ wo kóbõ, wo kômbõ líti náa mõte wuá aa mõte mfê b'á bo jam, ñgê ke náa mõte wuá aa nsámbá bõt èziñ b'á bo jam, ñgê ke náa nsámbá bõte wúá aa nsámbá bõte õfê b'á bo jam. Mfá'á yà kóbõ áka'á jam éte, wo bámêtan biwuwuñ ê biñgun, ñgê ke náa wo bámêtan èwuwuñ éñgun aa õnyenyet éñgun.
_("In the previous lessons, we have been showing when one person is doing something, or a group of people is doing something; but that groupd is treated as an entity. Sometimes, when you speak, you may want to show that one person along with another person are doing something, or one person along with a certain group of people are doing something, or one group of people along with another group of people are doing something. To express such propositions, you combine some complementary pronouns, or you combine a complementary pronoun and a personal pronoun.")_
Ñgê m'a kób'ajô jame "ma" (me n'ètám) aa "wo" (õ n'ètám) bí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
_("If I am talking about something I and you (I am one and you are one) are supposed to do, the expression to use is 'bía wo'")_
bía wo (= ma + wo)
Õ ne belan mbámêtán "bía wo" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can use the combination "bía wo" at the end of a sentence")_
A a bame [ bía wo ].
A a báme [ bía wo ].
B'á zu jome [ bía wo ].
Amú jé a a kóbõ? Ajô é ne ê zàñe [ bía wo ].
2. Õ ne belan mbámêtán "bía wo" átátá'a ôseñge ñgê ke ôseñge été. Ñgê wo bo nálè, ê mvú'á "bía wo", wo yiane kõ'õlan õnyenyet éñgune "bí":
_("You can use the combination "bía wo" in the beginning of a sentence or inside a sentence. In this case, after the expression "bía wo", you must add the personal pronoun "bí'")_
bía wo + bí ...
Õ ne belan èjêt ê "bía wo bí" aa kõnõ' anjen. Èjêt éte é ne beleban átáta'a ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can use the expression "bía wo" with a verb of state.")_
[ Bía wo bí ] vúmán.
[ Bía wo bí ] veê.
[ Bía wo bí ] túmu.
[ Bía wo bí ] vemê.
3. Ê mvú'á kõnõk, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("After the verb, you can add one or more words.")_
[ Bía wo bí ] bilí mejô.
[ Bía wo bí ] bôõ ôkala.
[ Bía wo bí ] têle têtelê.
[ Bía wo bí ] solô ôkàñ.
4. Õ ne belan mbámêtán "bía wo bí" ôseñge été. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can use the combination "bía wo" inside a sentence.")_
M'a kám ê na [ bía wo bí ] bilí mejô.
Ñkúkúmá a a jô na [ bía wo bí ] têbe têtelê.
Mêjô [ bía wo bí ] bilí m'á ndêñêle ma.
5. Éyoñ ô bámêtane ya ê biñgun, õ ne belane nda'a. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("When you have combined the pronouns (complementary or personal), you can use a copula.")_
[ Bía wo bí ne ] abíálé. [ Bía wo bí ] n'abíálé.
[ Bía wo bí ntóo ] ñgbwa.
[ Bía wo bí ñgá'an ] amvôé.
[ Bía wo bí mbê ] Ákônôliñga. [ Bía wo bí ] mb'Ákônôliñga.
6. Éyoñ ô bámêtane ya ê biñgun, õ ne belane õjók. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("When you have combined the pronouns (complementary or personal), you can use an auxillary.")_
[ Bía wo bí ndeme ] dí.
[ Bía wo bí mbême ] dí.
[ Bía wo bí ñgá ] dí.
[ Bía wo bí wô'õ ] dí.
7. Õ ne bámêtan ê biñgun éyoñ wo jêt éjõs. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can combine some pronouns when you are expressing a negation.")_
Ajô é [ seke ] ê zàñe [ bía wo ].
[ Bía wo bí sê ke ] õkala. [ Bía wo bí ] sê k'õkala.
[ Bía wo bí sê ] ôkala. [ Bía wo bí ] s'ôkala.
[ Bía wo bí njí ] bi ê mejô.
[ Bía wo bí ] á vo'o [ ke ] lú'an. Bí vúmán!
8. Õ ne bámêtan ê biñgun éyoñ wo síli nsílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can combine some pronouns when asking a question.")_
[ Bía wo bí ] á suñe [ jé ]?
[ Bía wo bí ] á ke [ vé ]?
[ Amú jé bía wo bí ] bilí mejô?
A a víni [ bía wo amú jé ]?
9. Nálè fe, õ ne belan èjêt ê "bía wo bí" aa mêvál ê bekõnõ'õ mêse bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("In the same way, you can use the expression "bía wo bí" with any of the verbs we have studied so far.")_
[ Bía wo bí ] á zu dí sañga.
[ Bía wo bí ] á yiane wóban.
[ Bía wo bí ] á ye kúne ke áfúp.
Za'á [ bía wo bí ] fúbu ndá.
10. Ñgê m'a kób'ajô jam bía mõt mfê bí á yiane bo (me n'ètám; nyê'e fe a n'ètám), èjêt ê yà belan é ne:
_("If I am talking about something I and another person must do, the expression to use is 'bía nyê'.")_
bía nyê (= ma + nyê)
Anê bí yêne ya aa "bía wo", õ ne belan èjêt ê "bía nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("As seen already with "bía wo", you can use the expression "bía nyê" at the end of a sentence.")_
A ñgá báñête [ bía nyê ].
Ajô é njí bo ê zàñe [ bía nyê ].
Bí á ke ê Jibutí [ bía nyê ].
Bí á ye só aakítí, [ bía nyê ].
11. Ñgê wo belan èjêt ê "bía nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été, ê mvú'áa "bía nyê", wo yiane kõ'õlan ônyenyet éñgune "bí"
_("If you use the expression 'bía nyê' in the beginning of a sentence or inside a sentence, after "bía nyê", add the personal pronoun 'bí'.")_
bía nyê + bí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Bía nyê bí ] bôõ ôkala.
[ Bía nyê bí ] ntóo ésáé.
[ Bía nyê bí ] á kômbõ lú'an.
Ê món ê [ bía nyê bí ] ñgá bíáé a n'õyête.
[ Ye bía nyê bí ] n'õkala?
12. Ñgê wo kóbõ aa mõte wuá ású jame mía nyê bêbaáne mí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
mía nyê (= wo + nyê = nyê + wo)
Anê bí yêne ya aa "bía wo", õ ne belan èjêt ê "mía nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("As seen already with "bía wo", you can use the expression "mía nyê" at the end of a sentence.")_
Mí só'o aakítí, [ mía nyê ].
Ñkolô a a báñête [ mía nyê ].
Mí á ye tôban ôkàñ, [ mía nyê ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ mía nyê ].
13. Ñgê wo belan èjêt ê "mía nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñge été, wo yiane kõ'õlan ôneynyet éñgune "mí":
_("If you use the expression 'mía nyê' in the beginning of a sentence or inside a sentence, you must add the personal pronoun 'mí'.")_
mía nyê + mí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Mía nyê mí ] n'õkala.
[ Mía nyê mí ] á ye bômbõ ôkala.
[ Mía nyê mí ] njí bi ê mejô.
[ Mía nyê mí ] á ê vo'ó ke lú'an! Mí vúmán!
Ñga ê [ mía nyê mí ] mbême ke?
14. Ñgê wo kób'ajô mõt èziñ wuá aa mõte wuá mfê b'á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
b'áa nyê (= nyê + nyê
Õ ne belan mbámêtán ê "b'áa nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
B'á ye só aakítí, [ b'áa nyê ].
B'á yiane tôban ôkàñ, [ b'áa nyê ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ b'áa nyê ].
15. Õ ne ê fe belan mbámêtán ê "b'áa nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été. Ñgê wo bo nálé, ê mvú'áa "b'áa nyê", biyoñ biziñ, wo yiane kõ'õlan ônyenyet éñgun ê "bê":
b'áa nyê + bê ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ B'áa nyê bê ] n'õkala.
[ B'áa nyê bê ] ntóo ésáé.
[ B'áa nyê bê ] ñga ke áfúp.
[ B'áa nyê bê ] ñgá ke áfúp.
[ B'áa nyê bê ] mbême só.
16. Biyoñ biziñ, ê mvú'áa "b'áa nyê", wo yiane kõ'õlan éjêt ê "b'á":
b'áa nyê + b'á ... (= b'áa nyê + bê + á)
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ B'áa nyê b'á ] dí ábá.
[ B'áa nyê b'á ] ke áfúp. [ B'áa nyê b'á ] k'a áfúp.
[ B'áa nyê b'á ] lé soñgó.
[ B'áa nyê b'á ] suñ mesí.
17. Ñgê bí á kób'ajô jam "bí" aa "wo" (bí n'abui, õ n'ètám) bí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
bía be wo (= bíà + wo)
(Wo yiane yeme náa "bía wo" aa "bía be wo" b'á selan. "bía wo" a ne ve bõt bêbàé "ma", aa "wo"; ve "bía be wo" a ne nsámbá bõt, aa "wo"). Õ ne belan mbámêtán ê "bía be wo" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Bí á ye tôban ôkàñ, [ bía be wo ].
Bí á yiane ke aakítí, [ bía be wo ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ bía be wo ].
18. Õ ne belan mbámêtán ê "bía be wo" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été. Ñgê wo bo nálè, ê mvú'áa "bía be wo", kõ'õláan õnyenyet éñgune "bí":
bía be wo + bí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Bía be wo bí ] vúmán.
[ Bía be wo bí ] á ke áfúp. [ Bía be wo bí ] á k'a áfúp.
[ Bía be wo bí ] á yiane tôban.
19. Ñgê bí á kób'ajô jam "bí" (bí n'abui) aa mõt mfê (a n'ètám) bí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
bía be nyê (= bíà + nyê)
(Wo yiane yeme náa "bía nyê" aa "bía be nyê" b'á selan. "bía nyê" a ne ve bõt bêbàé "ma" aa "nyê"; ve "bía be nyê" a ne nsámbá bõt ("bíà") aa mõte wuá: "nyê"). Õ ne belan mbámêtán ê "bía be nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Bí á ye tôban ôkàñ, [ bía be nyê ].
Bí ñgá só aañgõ'é, [ bía be nyê ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ bía be nyê ].
20. Õ ne belan mbámêtán ê "bía be nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été. Ñgê wo bo nálè, ê mvú'áa "bía be nyê", kõ'õláan õnyenyet éñgune "bí":
bía be nyê + bí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Bía be nyê bí ] ñgá ba'aé tíl.
[ Bía be nyê bí ] wô'õ sañe ndó'o.
[ Bía be nyê bí ] á jô ávusô.
Ñgeñgáñ ô ñgá jô na [ bía be nyê bí ] têbe têtelê.
21. Ñgê bí á kób'ajô jame "bí" (bí n'abui) aa "mí" (mí n'abui) bí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
bía be mía (= bíà + míà)
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Bía be mía bí ] vúmán.
[ Bía be mía bí ] sêke avúman. [ Bía be mía bí ] sêk'avúman.
[ Bía be mía bí ] ne ñgbwa.
[ Bía be mía bí ] á yiane tôban.
Ñga ê [ bía be mía bí ] jô ávusô?
22. Ñgê wo kób'ajô jame "wo" aa nsámbá bõt mí á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
bía be bê = bíà + bê = bê + bíà
Õ ne belan èjêt ê "bía be bê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
A ñgá báñête [ bía be bê ].
Bí wô'õ tôban ê mvañgan, [ bía be bê ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ bía be bê ].
23. Õ ne belan èjêt ê "bía be bê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été. Ñgê wo bo nálè, ê mvú'áa "bía be bê", wo yiane kõ'õlan ônyenyet éñgune "bí":
bía be bê + bí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Bía be bê bí ] ne ñgbwa.
[ Bía be bê bí ] mbê Áwóló. [ Bía be bê bí ] mb'Áwóló.
[ Bía be bê bí ] á ke áfúp. [ Bía be bê bí ] á k'a áfúp.
Amú jé [ bía be bê bí ] á yiane tôban ê Bañgi?
24. Ñgê m'a kóbõ aa bõt bèziñ (bê n'abui) ású jam èziñ b'á yiane bo aa mõte mfê (a n'ètám), èjêt ê yà belan é ne:
mía be nyê (= míà + nyê = nyê + míà)
(Bijêt ê "mía nyê" aa "mía be nyê" bí á selan; "mía nyê" a ne ve bõt bêbàé "wo" aa "nyê"; ve "mía be nyê" a ne nsámbá bõt aa mõte wuá).
Õ ne belan èjêt ê "mía be nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Bí á báñête [ mía be nyê ].
Ajô é sê ke ê zàñe [ mía be nyê ].
Amú jé zíñ è nê ê zàñe [ mía be nyê ]?
25. Ñgê wo belan èjêt ê "mía be nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été, ê mvú'áa "mía be nyê", wo yiane kõ'õlan ônyenyet éñgune "mí":
mía be nyê + mí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Mía be nyê mí ] vúmán.
[ Mía be nyê mí ] á ke ê Zimbabôé.
[ Mía be nyê mí ] njí yiane ê wosan.
Amú jé [ mía be nyê mí ] á káte wô'an?
26. Ñgê wo kób'ajô jame nsámbá bõt wúá aa nsámbá bõt õfê b'á yiane bo, èjêt ê yà belan é ne:
mía be bê = míà + bê
Õ ne belan èjêt ê "mía be bê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ajô é sê ke ê zàñe [ mía be bê ].
Kel'ánè dí ábá [ mía be bê ].
Amú jé zíñ è nê ê zàñe [ mía be bê ]?
27. Ñgê wo belan èjêt ê "mía be bê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été, ê mvú'áa "mía be bê" belá'an õnyenyet éñgune "mí":
mía be bê + mí ...
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Mía be bê mí ] vúmán.
[ Mía be bê mí ] á yiane ke ê sañe ndó'o.
[ Mía be bê mí ] njí yiane ê wosan.
Amú jé [ mía be bê mí ] á káte wô'an?
Á ntóo áyá [ mía be bê mí ] á síñan?
28. Ñgê m'a kób'ajô nsámbá bõt (bê n'abui) b'á yiane bo ê jam èziñ aa mõte mfê (a n'ètám), èjêt ê yà belan é ne:
b'áa be nyê (= bê + nyê = nyê + bê)
(Wo yiane yeme náa "b'áa nyê" aa "b'áa be nyê" b'á selan. "b'áa nyê" a ne ve bõt bêbàé "nyê" aa "nyê"; ve "b'áa be nyê" a ne nsámbá bõt aa "nyê").
Õ ne belan èjêt ê "b'áa be nyê" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Amú jé zíñ è nê ê zàñe [ b'áa be nyê ]?
Ajô é sê ke ê zàñe [ b'áa be nyê ].
Kelê ábá! W'a ye koene [ b'áa be nyê ].
29. Ñgê wo belan èjêt ê "b'áa be nyê" átáta'a ôseñge ñgê k'ôseñg'été, ê mvú'áa "b'áa be nyê", õ ne kõ'õlan ônyenyet éñgun ê "bê". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ B'áa be nyê bê ] vúmán.
[ B'áa be nyê bê ] njí bi ê mejô.
[ B'áa be nyê bê ] ñgá sámêle ma.
30. Ású éjêt ê "b'áa be nyê", biyoñ biziñ, wo yiane belan èjêt ê "b'á". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ B'áa be nyê b'á ] yiane tôban Ábíjañ.
[ B'áa be nyê b'á ] ke wóban ôsôé.
Amú jé [ b'áa be nyê b'á ] káte wô'an?
31. Ñgê m'a kóbõ aa bõt bèziñ (me n'ètám, bê n'abui) ású jam èziñ m'a ê yiane bo aa bê, èjêt ê yà belan é ne:
mía be ma = míà + ma
Õ ne belan èjêt ê "mía be ma" áman ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ajô é sê ke ê zàñe [ mía be ma ].
Amú jé zíñ è nê ê zàñe [ mía be ma ]?
32. Ñgê wo belan èjêt ê "mía be ma" átáta'a ôseñge ñgê ke ôseñge été, ê mvú'áa "mía be ma", kõ'õlá õnyenyet éñgune "bí":
mía be ma + bí
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Mía be ma bí ] vúmán.
[ Mía be ma bí ] á yiane ke ôkàñ.
[ Mía be ma bí ] njí bi ê mejô.
Amú jé [ mía be ma bí ] á káte wô'an?
anjen (abui: menjen): _("state/état")_
kõnõ' anjen (abui: bekõnõ' ê menjen): _("verb of state/verbe d'état")_
añgan (abui: mêñgan): _("lesson/leçon")_
èñgun (abui: biñgun): _("pronoun/pronom")_
ètyini (abui: bityini): _("order/ordre")_
èwuñ (abui: biwuñ): _("complement/complément")_
èwuwuñ (abui: biwuwuñ): _("complementary/complémentaire")_
èwuwuñ éñgun (abui: biwuwuñ ê biñgun): _("complementary pronoun/pronom complémentaire")_
èwuwuñ ê kõnõk (abui: biwuwuñ ê bekõnõk): _("complementary verb/verbe complémentaire")_
èyõn (abui: biyõn): _("(a) target/cible")_
mvú'á: _("after/après")_
nda'a (abui: menda'a): _("copula/copule")_
ndenda'a (abui: mendenda'a): _("copular/copulaire")_
õjók (abui: ajók): _("auxillary/auxilliaire")_
õnyenyet (abui: anyenyet): _("personal/personnel")_
õnyenyet éñgun (abui: anyenyet ê biñgun): _("personal pronoun/pronom personnel")_
ê tyini: _("to (give an) order/donner un ordre")_
ê yõn: _("to target/cibler")_
Áñgan díná d'á me' bimemeñ-ê-biñgun. Ñgê wo yêne jôm èziñ é n'ábé ñgê ke njuk, ñgê wo kômbô kómêkane, tili'i dê mfá'á ya bila'aé.
This lesson introduces the complementary pronoms. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Cette leçon sert d'introduction aux pronoms complémentaires. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com/nkoban/Angan30.htm