Ñyé'án Búlu - 27 - Bitõtõé Bíñgbwêñgbwên Ê Biñgun
1. Bí á yé'è ñkóban Búlu.
Õmíês ô n'èfíá j'á me'e "zá" a ê bo jam, ñgê ke "jé" j'á bo jam. Azúkúí éyoñ jí, bí á zu bí á belan ve ámíês d'á võm náa mõt-a-binam a a bo jam. Ve é ne náa tít è ne bo ê jam. Õnòn ô ne bo ê jam. Jôm é ne bo ê jam. Jam é ne bo ê jam. Ajô te, tít è ne beleban an'ômíês. Õnòn ô ne beleban an'ômíês. Jôm ñgê ke jam é ne beleban an'ômíês.
Bí yé'è ya ányenyet ê biñgun:
- me/mê
- õ/ô/wo
- a/á
- bí
- mí
- bê
Bí ñgá yênê náa,
- Õnyenyet éñgun w'á beleban an'ômíês
- Õnyenyet éñgun w'á beleban ású mõt-a-binam
- Õnyenyet éñgun w'á beleban ê mvú'áa kõnõk
Bí tame yé'è fátane èñgun èfê. Èñgbwêñgbwên éñgun é n'èñgun é nê beleban mfá'á yà líti náa mõt a a bo jam, ñgê ke náa tít j'a bo jam, ñgê ke náa õnòn w'á bo jam, ñgê ke náa jôm j'á bo jam, ñgê ke náa jam d'á bo jam. Biñgbwêñgbwên ê biñgun bí ne bibá-fátane bíbàé.
Ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun é n'èñgbwêñgbwên éñgun j'á tõñ mejôntõm mèziñ,
- Ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun j'á beleban an'ômíês
- Ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun j'á beleban ású mõt-a-binam, tít, õnòn, jôm, ñgê ke jam
- Ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun j'á beleban ê mvú'áa kõnõk
Ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun j'á beleban mevál ê mêlál. Avál dá yà belane ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun é ne aa kõnõ' anjen.
Bí ñga yeme bekõnõ' ê menjen bèziñ, á dañ ê dañ ású mõt-a-binam,
be'ê, betê, bútu, bilí, bôõ, bútu, lõô, setê, solô, sônõ, têle, tií, toó, tôõ, tyelê, veê, vemê, váa, yême, zemê
Bekõnõ' ê menjen befê bê ne; ê b'á b'á beleban ású bõt, betít, anòn, ñgê ke bíôm,
ba'á, bemê, bo'ó, fetê, futú, jomô, kulú, kótõ, kúu, natê, ndõnô, ñganê, ñgúnu, ñgbwá'a, selê, simí, te'ê, tií, tití, tôlõ, vití, vu'ú, vúlu, yalê, yap, yatê, yêe, yóo
Bitõtõé bíñgbwêñgbwên ê biñgun bí n'abui. Èñgun ése y'è étè j'á fumele aa ávál ômíês w'á tótêban, á dañ ê dañ ntótán yà átáta'a y'è éfíá.
_("We are learning to speak Bulu. A subject is a word that introduces "who" is doing something, or "what" is doing something. Until now, we have used only subjects that indicate that a human being is doing something; but the fact is, an animal can act. A bird can act. An object or an event can do things. Therefore, an animal can be a subject (of a sentence). A bird can be a subject. An object or an event can be a subject. We have studied personal pronouns ("me/mê, õ/ô/qo, a/á, bí, mí, bê"). We saw that a personal pronoun can be used as a subject (of a sentence), a personal pronoun is used for a human peing. A personal pronoun is used after a verb. Let's study another type of pronoun. A neutral pronoun is a pronoun used to show that a person is doing something, or that an animal is doing something, or that an object is doing something, or that an event is doing something. Neutral pronouns exist in two categories. A direct neutral pronoun is a neutral pronoun that follows some general rules: (*) A direct neutral pronoun is used as a subject (of a sentence), (*) A direct neutral pronoun is used for a human being, an animal, a bird, an object, or an event, (*) A direct neutral pronoun is used after a verb. There are various ways a direct neutral pronoun is used. One way a direct neutral pronoun is used is with a verb of state. We are already familiar with some verbs of state, especially those used for human beings. There are other verbs of state, those that are used for people, animals, birds, or objects. There are many direct neutral pronouns. Each one of them depends on how the subject is pronounced, especially how the beginning of the subject is pronounced.")_
Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
_("If the subject is singular and its beginning is pronounced a certain way...")_
a ñgê ke á
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Lombõ [ a ] bôõ éfíásá. Lomb' a bôõ éfíásá.
Baába [ a ] ñgônõ ôsôé.
Tawôlõ [ a ] têle ê balánda. Tawôl'a têl'ê balánda.
Mbõman [ a ] bilí ma.
Nsò [ a ] ba'á ê mfin.
2. Èñgun ê "a" ñgê ke "á" j'á beleban abui ású mõt-a-binam. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Món [ a ] toó têtoó.
Móñgô [ a ] têle têtelê. Móñg'á têle têtelê.
Món [ a ] ñgbwá'a énòñ.
![Azo'o [ á ] mbôõ sí.](../images/Boo1.png)
Azo'o [ á ] mbôõ sí.
Ja'a Azo'o [ á ] mbôõ sí, kelê nye vele.
Ñkum [ a ] solô ôkàñ. Ñkum [ a ] sol'ôkàñ.
3. Õ ne ê fe síli nsílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Zá [ a ] toó va?
Amú jé Ôláme [ a ] betê álên? Amú j'Ôlám'a bet'álên?
Ye Azo'o [ á ] mbôõ sí? Kelê nye vele. Y'Azo' [ á ] mbôõ sí? Kelê nye vele.
4. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
e, è ñgê ke é
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ndá [ è ] yóo. Kelê naan ê bidí. Nd'é [ è ] yóo.
Biañ [ è ] betê tawôlõ.
Ñgòn [ é ] ñgúnu ê tyia.
Kábat [ è ] tií ákõn.
Ètíson [ é ] bilí bifatyelê.
Anyu [ é ] bilí mesōñ.
Abum [ é ] bilí dóp.
Èvúlút [ é ] simí ôkàñ.
Èsala' [ é ] sêke akun. Te wo kút ê mbúan ésalak. Èsala' [ é ] sê k'akun.
Ye ndá [ è ] yóo? Ye nd'é [ è ] yóo?
5. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
õ ñgê ke ô
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Vie' [ ô ] têle ê dí.
Kelê ê ndá. Mbé [ ô ] yóo.
Ntúm [ ô ] bemê ê nseñ.
![Nlô [ ô ] bilí ású, abõbõ, aa dól.](../eviak/images/Abobon2.png)
Nlô [ ô ] bilí ású, abõbõn, aa dól.
6. Õ ne ê fe síli nsílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Kelê fombõ. Ye vie' [ ô ] têle ê dí?
Ye mbé [ ô ] yóo? Ye mb'ô [ ô ] yóo?
Amú jé mbé [ ô ] yóo?
7. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
be ñgê ke bê
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Bóñgô [ bê ] têle têtelê.
Bekábat [ bê ] tií ákõn.
Bezá [ bê ] solô ôkàñ?
Ye beyêñ [ bê ] ntóo ábá?
Amú jé bóñgô [ bê ] solô ê fálák?
8. Ñgê wo kób'ajô yà ábui ê bõt, anê áyoñ, belá'an èñgun ê "bê". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Yemeyema'a [ bê ] ne ayók.
9. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
bi ñgê ke bí
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Bilolè [ bí ] têle ê njóñ.
Bikêlá [ bí ] tií ákõn.
Bikándá [ bí ] bilí ôwõndõ.
10. Éyoñ èfíá yà ábui j'á tátè aa "a", éñgun é ne,
e, è ñgê ke é
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Anòn [ é ] natê ê ñkòl.
![Anyù [ é ] bilí bíáé.](../images/Biae1.png)
Anyù [ é ] bilí bíáé.
ajóé [ é ] tií émvañgên.
11. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
me ñgê ke mê
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Mendá [ mê ] yóo.
Mebiañ [ mê ] betê tawôlõ.
Mefa [ mê ] bôo tyia.
Mís [ mê ] ndõnô ású.
Mendím [ mê ] te'ê ébaták.
11. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, ètõtõé éñgun é ne,
mi ñgê ke mí
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Mimbé [ mí ] yóo.
Kelê wóban. Minlõñgá [ mí ] bilí mendím.
Ye mimbé [ mí ] yóo?
Amú jé mimbé [ mí ] yóo?
12. Ávál ê baáa yà belan ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun é ne aa nda'a.
Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
a ñgê ke á
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Tawôlõ [ a ne ] ndam.
Tawôl'a ne ndam.
Miñkêñe [ a ne ] adìt ê viēk. Miñkêñ'a n'adìt ê viēk.
Kanáda [ á ntóo ] ma õyàp. Kanád'a á ntóo m'õyàp.
13. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
è ñgê ke é
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Èsáé [ é mbê ] áyáé.
Ñgbweñgbwem [ è ne ] ayók. Ñgbweñgbwem è n'ayók.
Èkon [ é ntóo ] sôn.
Éfas ê yà mvús añgêtêñ é ne jôé na mekàn.
Asám [ a ne ] vé? Ye [ á só ya ] áfúp.
Asám [ a nè ]? Y'a á só ya áfúp?
14. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
õ ñgê ke ô
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ñka [ ô ne ] èvíndi.
Ñk'õ ô n'èvíndi.
Me lõô nlam. [ Ô ne ] mfúbán. Nlam [ ô ne ] mfúbán.
Ye mfíáñ [ ô ntóo ] sùn?
Ê mfíáñ ôwõndõ õ ñgá yám aañgõ'é [ ô mbê ] mváé.
15. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, ètõtõé éñgun é ne,
bê
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Kúlu b'á Zeê [ bê mbê ] ámvõé.
Beyêñ [ bê ne ] ábá.
16. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, ètõtõé éñgun é ne,
bi ñgê ke bí
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Bikálá'á [ bí ne ] abé. Bikálá'á bí n'abé.
Bivúlút [ bí ne ] ê njóñ.
Bikõndé [ bí ne ] èvíndi. Bikõndé bí n'èvíndi.
17. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, ètõtõé éñgun é ne,
me ñgê ke mê
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Meyo'o m'álên [ mê ne ] èzezek. Meyo'o m'álên mê n'èzezek.
Kelê wóban. Mendím [ mê ne ] ê nlõñgá.
18. Ású bíôm bí n'ábui aa õmíês w'á tátè avál èziñ, ètõtõé éñgun é ne,
mi ñgê ke mí
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Minsòs [ mí ne ] abé. Minsòs mí n'abé.
Miñkōñ [ mí ne ] mváé.
Miñgòs [ mí mbê ] ábui ôsôé.
Miñkõs [ mí ne ] meválê mevál.
19. Avál afê yà belan étõtõé éñgbwêñgbwên éñgun é ne aa õjók.
_("Another way to use a direct neutral pronoun is with an auxillary.")_
Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
a ñgê ke á
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Miñgá [ a ñgá ] yám mfíáñ.
Afane [ á mbême ] só.
Enoh Meyomesse á tilíi [ ya ] ábui bêkálate.
 |
 |
 |
 |
20. Éyoñ èfíá yà ábui j'á tátè aa "a", éñgun é ne,
e, è ñgê ke é
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Mvú [ é ñgá ] valè mbíl.
Nyõ' [ é wô'õ ] lóñ ê ñgúmba álú.
21. Avál ê lále yà belan étõtõé éñgbwêñgbwên éñgun é ne aa ènyênyá'é ê kõnõk. Èñgun éte j'á beleban mevál ê mêbàé.
Avál ê dá yà belan ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun aa ènyênyá'é ê kõnõ' é ne náa ô kô'õláan õjók. Ású bive'án bí á belan biñgun ê "a" ñgê ke "á", tót ê mêjô maná,
_("The third way to use a direct neutral pronoun is with a verb of action. There are two ways to use the pronoun. One way to use a direct neutral pronoun with a verb of action is to add an auxillary.")_
Sañga [ á ] bé [ ya ].
Ñnêñ [ á ] só [ ya ].
21. Ású bive'án yà belan anye' éte, tót ê mêjô maná,
Nyó [ è ñgá ] só énosí.
Fa [ è ñgá'an ] atùl.
Bí ñgá teme nyó [ é ñga ] só énosí.
23. Ású bive'án bí á belan biñgun ê "õ" ñgê ke "ô", tót ê mêjô maná,
Mbañgá [ ô mane ya ] ê wúm ê bibumá.
Yañgê'e dí. Mfíáñ [ ô mbême ] bé.
Õvôn [ ô ñgá'an ] atùl.
24. Ású bive'án bí á belan èñgun ê "bê", tót ê mêjô maná,
Yèmveñ [ bê ] só [ ya ].
Bemvú [ bê ñgá ] bôn ê ñgúmba álú.
Beñgo b'Ésaman [ bê ] ñgá toñe ma.
Benyó [ bê ] wô'õ dañ ôsôé.
25. Ású bive'án bí á belan èñgun ê "bí", tót ê mêjô maná,
Bilolè [ bí ] wô'õ tyí'ílan ê njóñ.
Bidí [ bí ] mane [ ya ].
Bidí [ bí ] bé [ ya ].
Bidí [ bí njí ] man.
26. Avál afê yà belan ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun aa ènyênyá'é ê kõnõ' é ne náa ô bá'álan èñgun vedá ê zàñ mbá'álán, wo yiane nyíñêli ê nda'a.
Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
a ñgê ke á
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Mõt [ a mbê a ] wulu'u avôl.
Akame [ a ñgá'án a ] yáme'e mfíáñ.
26. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
è ñgê ke é
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Fa [ è ñgá'án è ] fanê ê mfin.
Ñgbweñgbwem [ è mbê è ] ñganê ê zēn ê ya áfúp.
Te mí á ke. Mveñ [ è ñgá'án é ] nóñe.
27. Ású jôm é nê jíá aa õmíês w'á tátè avál èziñ, éñgun é ne,
õ ñgê ke ô
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Õsún [ ô mbê ô ] betê ma ábo.
Vie' [ ô ñgá'án ô ] têle ê dí.
Ású évosõ, bí yé'è ya ányenyet ê biñgun,
me, mê
õ, ô, wo
a, á
bí
mí
bê
Bí yé'è ya ê biwuwuñ ê biñgun,
ma
wo
nye, nyê
bía
mía
bê
Mimfèfè Bífíá
añgan (abui: mêñgan): lesson/leçon
èbêñ (abui: bibêñ): formula/formule
èla'é, (èla'aé) (abui: bila'é, bila'aé): comment/commentaire
èñgun (abui: biñgun): pronoun/pronom
èñgbwên (abui: biñgbwên): neutrality/neutralité
èñgbwêñgbwên (abui: biñgbwêñgbwên): neutral/neutre
ètõtõé éñgbwêñgbwên éñgun (abui: bitõtõé bíñgbwêñgbwên ê biñgun): direct neutral pronoun/pronom neutre directe
ètõtõé éñgbwêñgbwên ánjenjen éñgun (abui: bitõtõé bíñgbwêñgbwên ê menjenjen ê biñgun): direct neutral static pronoun/pronom neutre statique direct
ntôo (abui: mintô): next/suivant
nda'a (abui: menda'a): copula/copule
ñkpwáa (abui: miñkpwáa): previous/précédent
õjók (abui: ajók): auxillary/auxilliaire
õmíês (abui: amíês): subject/sujet
ê võm: to indicate/indiquer
Mêñgan máná mê ne ású na bí yé'é anê b'á kóbô Búlu. Ñgê wo yêne jôm èziñ é n'ábé ñgê ke njuk, ñgê wo kômbô kómêkane, tili'i dê mfá'á ya bila'aé.
These lessons are meant to teach how to speak the Bulu language. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Ces leçons enseignent comment parler la langue Boulou. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com/nkoban/Angan34.htm