Ñyé'án Ñkóbán Búlu - Añgan 24 - Bekõnõ'õ Bíkpwáa
_("Bulu Lessons - 24 - verbs of Precedence"/"Leçons de Boulou - 24 - Les Verbes de Précédence")_
1. Bí á yé'è ñkóban Búlu.
Bí yé'è ya ê bekõnõ'õ bèziñ, anê kõnõ' anjen "lõô". Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("We have studied some verbs, such as the verb of state 'lõô'."/"Nous avons étudié certains verbes, comme le verbe d'état 'lõô'.")_
Me lõô sàm.
Õ lõô áwúsónõ.
A lõô mumbá'á.
Bí lõô áfúp ê bikon.
Mí lõô miñgá. A a sáé.
Bê lõô ñkpwas ê ndá.
2. Bí yé'è ya ê fe kõnõ'õ "ê yên". Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me ñgá yên ê súluk.
Õ wô'õ yên ándó'o ê zēn ê yà áfúp.
A ndeme yên ésáé.
Bí ñgá yên ê vôm ya ê tabe.
Mí mbême suan. Mí mbême yên ôsôé.
Bê ntóo áfúp. Bê ñga yên ékõtõk.
3. Bí yé'è ya ê befátàne ê bekõnõ'õ bèziñ. Bí tame yé'è fátane kõnõ' èfê.
Kõnõ' èkpwáa è ne kõnõ'õ j'a líti jam èziñ d'á kpwáa jam ê yà kõnõ' èfê. Nál'a ne náa ajô é bilí bifas bíbàé; èfas ése é bilí ônyenyet éñgune wé aa kõnõ'õ jèé. Éfas ôsú ê nje j'á belane kõnõ' èkpwáa,
[ ônyenyet éñgun + kõnõ' èkpwáa ] + [ ônyenyet éñgun + kõnõ'õ baáa ] + [ . . . ]
Ève'án kõnõ' èkpwáa é ne,
lõô
Kõnõ' èkpwáa j'a beleban mevál ê mevál. Avál ê dá é ne náa wo late bifas bíbáé yà ájô. Õ símêsa'ane náa éfas ôsú j'á belane kõnõ' èkpwáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("We have studied some categories of verbs. Let's studied another category. A verb of precedence is a verb that shows something that precedes the action of another verb. This is the case of a sentence with two sections, with each section using its own personal pronoun and its own verb. The first part uses a verb of precedence. An example of a verb of precedence is 'lõô'. There are various ways a verb of precedence is used. One way is to a sentence with two sections, each section action as its own complete sentence. Remember that the first part uses a verb of precedence."/"Nous avons étudié certaines catégories de verbes. Étudions un autre genre. Un verbe de précédence est un verbe qui montre quelque chose qui précéde l'action d'un autre verbe. Il s'agit d'une phrase qui a deux sections. Chaque section a son propre pronom personnel et son propre verbe. La première section utilise un verbe de précédence. Un exemple d'un verbe de précédence est 'lõô'. Il éxiste beaucoup de manières d'utiliser un verbe de précédence. Une manière est d'utiliser simplement deux sections dans une phrase. Souviens-toi que la première partie utilise un verbe de précédence.")_
[ Me lõô ] [ wo dí ].
[ Õ lõô ] [ m'a zu ].
[ A lõô ] [ b'á wóban ].
[ Bí lõô ] [ a a kon ].
[ Mí lõô ] [ b'á sáé ].
[ Bê lõô ] [ a a wulu ].
4. Ású éfas ê baáa yà ôseñge, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("In the second section of the sentence, you can add one or more words (names, adjectives, etc)."/"Dans la deuxième partie de la phrase, tu peux ajouter des mots (noms, adjectifs, etc).")_
[ Me lõô ] [ a a dí sañga ].
[ Õ lõô ] [ a sônõ édúk ].
[ Õ lõô ] [ a sôn'édúk ].
[ A lõô ] [ bí á wóban ôsôé ].
[ Bí lõô ] [ mí á lôñ ê ndá ].
[ Mí lõô ] [ à têle ôkàñ ]. [ Mí lõô ] [ à têl'ôkàñ ].
[ Bê lõô ] [ a têle têtelê ].
5. Õ ne síli nsílí õ bela'an kõnõ' èkpwáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("You can ask a question using a verb of precedence."/"Tu peux poser une question en utilisant un verbe de précédence.")_
[ Ye me lõô ] [ a a dí ]?
[ Õ lõô ] [ a a zu ]?
[ Ye õ lõô ] [ a a zu ]?
[ Y'õ lõô ] [ a a zu ]?
[ Ñga ê mí lõô ] [ a bôõ sí ]?
[ Ye bê lõô ] [ bí á sa bidí ]?
6. Avál afê yà belane kõnõ' èkpwáa é ne náa ô futíi èfíá ôbõñ ("amú", "anê", "avál", "na", "náa", akeêke) ê zàñe mejô mêbaáne. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("Another way to use a verb of precedence is to insert a conjunction between both parts of the sentence."/"Une autre mamière d'utiliser un verbe de précédence est d'inserrer une conjonction entre les deux parties de la phrase.")_
Me lõô [ na ] a a dí.
Õ lõô [ anê ] b'á wúp.
A lõô [ na ] m'a wóban.
Bí lõô [ ávál ] a ê wulu.
Mí lõô [ fe náa ] a a yôn.
Bê lõô [ na ] mí á lúman.
Bê lõô [ anê ] mí á lúman.
Bê lõô [ ávál ] mí á lúman.
7. Ású éfas ê baáa y'õ ôseñge, õ ne kõ'õlan ê ndenda'a kõnõ' aa èyõlè. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("In the second part of the sentence, you can add one of the copular verbs we studied already. You can also add a name."/"Dans la deuxième partie de la phrase, tu peux ajouter un des verbes copulaires que nous avions étudiés. Tu peux aussi ajouter d'autres mots.")_
Me lõô [ a a ke ésáé ].
Õ lõô [ bí á jíbi mintáé ].
A lõô [ m'a jáé bikõndé ].
Bí lõô [ wo bene mejô ].
Mí lõô [ b'á só ê Tunízia ].
Bê lõô [ bí á yañge bidí ].
8. Ású éfas ê baáa y'õ ôseñge, õ ne kõ'õlan ê ndenda'a kõnõ' aa kõnõ' èfê. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("In the second part of the sentence, you can add one of the copular verbs we had studied. You can then add another verb."/"Dans la deuxième partie de la phrase, tu peux ajouter un des verbes copulaires que nous avions étudiés. Tu peux aussi ajouter un autre verbe.")_
Me lõô [ a a ke sáé ].
Õ lõô [ bí á jíbi búlan ].
A lõô [ wo káte wóban ].
Bí lõô [ mí á zu wosan ].
Mí lõô [ b'á yañge sáé ].
Bê lõô [ mí á bene lú'an ].
9. Ású éfas ê baáa y'õ ôseñge, õ ne kõ'õlan ôjêjó'ó kõnõk. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("In the second part of the sentence, you can add one of the auxillary verbs we had studied. You can also add a name."/"Dans la deuxième partie de la phrase, tu peux ajouter un des verbes auxilliaires que nous avions étudiés. Tu peux aussi ajouter des mots.")_
Me lõô a a [ kúne ] wóban.
Õ lõô a a [ jí'a ] dí.
A lõô wo [ kõmõ ] duk.
Bí lõô a a [ víane ] dúk.
Mí lõô b'á [ vôlõ ] sáé.
Bê lõô mí á [ vu ] lúman.
10. Õ símêsa'an náa õ ne belan èfíá ôbõñ ê zàñe bifas bíbaáne y'õ ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("Remember that you can use a conjunction between both parts of the sentence."/"Souviens-toi que tu peux inserrer une conjonctin entre les deux parties de la phrase.")_
Me lõô [ na ] a a yiane sában.
Õ lõô [ anê ] b'á kômbõ wúp.
A lõô [ anê ] wo ê kõmõ dí.
Bí lõô [ ávál ] wo víáne wulu.
Mí lõô [ na ] b'á vôlõ sáé.
11. Ê mvú'á ê kõnõ'õ lále, õ ne kõ'õla éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me lõô anê a ê kõmõ yô ndôlõ.
Õ lõôávál b'á jí'a lí tíl.
A lõô anê wo ê kõmõ yám ê miñkōñ.
Bí lõô na a a beta kon ábum.
Mí lõô na bí á vôlõ kôlõ sí.
12. Õ ne jõs ájô. Õ ne jõs éfas ê baáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Me lõô ] [ a ê dí ki ].
[ Õ lõô ] [ á njí só ].
[ A lõô ] [ Bí á ê jêm ê ki ].
[ Bí lõô ] [ a ê sában ê ki ].
[ Mí lõô ] [ a ê zu ê ki ].
13. Õ símêsa'ane náa õ ne belan èfíá ôbõñ ê zàñe bifas bíbaáne y'õ ôseñge. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("Remember that you can use a conjunction between both parts of the sentence."/"Souviens-toi que tu peux inserrer une conjonctin entre les deux parties de la phrase.")_
[ Õ lõô ] [ na ] [ á njí só ].
[ A lõô ] [ anê ] [ bí njí tú'a sáé ].
[ Bí lõô ] [ anê ] [ mí á kõmõ lúman ].
[ Bí lõô ] [ na ] [ a ê solô ki ].
[ Mí lõô ] [ anê ] [ a ê yôn ê ki ].
[ Bê lõô ] [ na ] [ mí ê sában ê ki ].
14. Bí ñga yeme náa õ ne jõs ájô. Ñgê wo jõs éfas é bilí kõnõ' èkpwáa, belá'an èfíá "ke" ñgê ke "ki". Wo kóbõ éfas ê baáa anê wo tyini, vedá wo yiane belan õnyenyet èñgun. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Me ê lõô ki ] [ a za'ak ].
[ Õ ê lõô ke ] [ bí já'ak ].
[ A ê lõô ke ] [ bê võma'an ].
[ Bí ê lõô ki ] [ bê va'ak ].
[ Mí ê lõô ki ] [ bí wosa'an ].
[ Bê ê lõô ke ] [ õ sába'an ].
15. Bí ndeme yé'è náa kõnõ' èkpwáa è ne kõnõ'õ jiá ya ê bekõnõ'õ bêbàé b'á beleban ôseñge. Azúkúí éyoñe jí, ású éfas ôsú yà ôseñge, bí á tê belan ve kõnõ' anjen "lõô". Ású éfas ê baáa y'õ ôseñge, bí á tê belane mimbós ê bekõnõk. Ve é ne náa éfas ôsú y'õ ôseñge é ne belane mbós ê kõnõk aa éfas ê baáa é ne belane kõnõ' anjen.
Bí tame yé'è mbós ê kõnõ' "ê koene",
ê koene
Õ ne belane kõnõ' "ê koene" anê kõnõ' èkpwáa. Bí á zu bámêtan ê kõnõ' ète aa bekõnõ' ê menjen bèziñ,
ê koene + be'ê
ê koene + bilí
ê koene + bôõ
ê koene + ñgõnõ
ê koene + solô
ê koene + sônõ
ê koene + têle
ê koene + toó
ê koene + veê
ê koene + yême
ê koene + zemê
Ású átáta'a, tót ê mêjô maná,
[ Me ñgá koene ] [ a solô ].
[ Õ wô'õ koene ] [ a sônõ ].
[ A ndeme koene ] [ bí yême ].
[ Bí ñgá koene ] [ a veê ].
[ Mí mbême ] [ koene bê nzemê ].
[ Bê ñgá koene ] [ a ñgônõ ].
16. Ê mvú'áa kõnõ' anjen, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me ñgá koene [ a toó têtoó ].
Õ mbême koene [ me be'ê món ].
A ndeme koene [ bê ñgônõ ôsôé ].
Bí ñgá koene [ a têle têtelê ].
Mí wô'õ koene [ a bilí bidí ].
Bê ñgá koene [ bí yême ôkàñ ].
17. Õ ne jõs ájô. Avál dá yà jõs é ne náa wo jõs éfas ê kõnõ' èkpwáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Mê njí koene ] a solô.
[ Õ ne teke koene ] bí toó sí.
[ A njí ke koene ] bí tií miñkòl.
[ Bí á ê vo'o koene ] bê veê.
[ Mí ê wô'õ ke koene ] bí bilí mejô.
[ Bê ne te ê koene ] me bôõ káyalê.
18. Õ ne síli nsíli õ bela'an kõnõ' èkpwáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ñga ê ] [ me wô'õ koene ] [ õ solô ]?
[ Ye ] [ õ ñgá koene ] [ a betê ándìl ]?
[ Amú jé ] [ a ndeme koene ] [ mí toó sí ]?
[ Ye ] [ bí mbême koene ] [ bê ntêle ê zēn ]?
[ Bezá ] [ bê wô'õ koene ] [ mí têle ôkàñ ]?
19. Ève'án ê kõnõ' èkpwáa èfê é ne "ê yên",
ê yên
Wo belane kõnõ' "ê yên" éyoñ wo kômbõ líti jame mõt a ñgá yên é boba'an.
Bí yêne ya náa kõnõ' èkpwáa j'a beleban ôseñge ô bilí bifase bíbàé. Ású bekõnõ'õ bèziñ, éfas ê baáa j'á yiane beleban anê wo tyini, vedá èfas éte j'á yiane belan õnyenyet éñgun. Éyoñe kõnõ' "ê yên" j'a ê beleban anê kõnõ' èkpwáa, kõnõ' ète j'a dañe beleban aa menda'a mèziñ ñgê k'ajó' èziñ bí yé'è ya.
Éyoñe kõnõ' "ê yên" j'a ê beleban anê kõnõ' èkpwáa, õ ne bámêtan ê kõnõ'õ "ê yên" aa bekõnõ'õ mevál ê mevál. Ève'án ê kõnõ' õ nê belan é ne "ê dí"
ê yên - ê dí
Ású bive'án, tôt ê mêjô maná,
[ Me ndeme yên ] [ mí já'ak ].
[ Me mbê me yêne ] [ bê já'ak ].
[ Õ wô'õ yênê ] [ me já'ak ].
[ A wô'õ yênê ] [ bí já'ak ].
[ Bí ne yên õ já'ak; ] [ bí teke jô jôm, bí teke bísi ].
20. Õ ne ê fe tyini ájô. Ású bive'án, tôt ê mêjô maná,
[ Mê njí yên ] [ õ já'ak ].
[ Õ ne teke yên ] [ bí já'ak ].
[ Wo ê yên ê ki ] [ me já'ak ]!
[ Á njí ke yên ] [ mí já'ak ].
[ Bí á ê vo'o yên ] [ bê já'ak ].
[ B'á ê vo'ó ke yên ] [ bí já'ak ].
21. Õ ne ê fe síli nsílí. Ású bive'án, tôt ê mêjô maná,
[ Ñga ê ] [ me wô'õ yên ] [ a já'ak ]?
[ Ye ] [ õ ñgá yên ] [ me já'ak ]?
[ Zá ] [ a ñgá yên ] [ bí já'ak ]?
[ Ñga ê ] [ bí ndeme yên ] [ mí já'ak ]?
[ Ye mí njí yên ] [ bê já'ak ]?
[ Bezá ] [ bê wô'õ yên ] [ õ já'ak ]?
22. Nálé fe, õ ne kõ'õlan ê bifíá. Ású bive'án, tôtê mêjô maná,
[ Me ñgá yên ] [ õ já'a ètám ].
[ Ñga ê õ wô'õ yênê ] [ a já'a miñkōñ (a ê tyi ê ki miñkōñ) ]?
[ Mí njí yênê ] [ me já'a fós ].
[ Bê ndeme yênê ] [ mí já'a dômbá ñgol ].
23. Nálè fe, õ ne belane kõnõ' èkpwáa "ê yên" aa bekõnõ'õ befê,
ê yên - bôõ
ê yên - têle
ê yên - toó
ê yên - ê ja'aé
ê yên - ê solè
ê yên - ê zu
Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Me ndeme yên ] [ a za'ak ].
[ Õ ñgá yên ] [ a têle ].
[ Bí ndeme yên ] [ a vebe'e ].
[ Bê wô'õ yên ] [ a sobõ'õ ].
24. Ê mvú'áa éfas ê baáa, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Me ñgá yên ] [ a bôõ ê tyia ].
[ Õ mbême yên ] [ a ja'aé õwõndõ ].
[ A ndeme yên ] [ a solô ôkàñ ].
[ Bí wô'õ yên ] [ bê solè'è bidí ].
25. Õ ne tyini õ bela'ane kõnõ' "ê yên". Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Mí njí yên a betê élé.
Bê wô'õ yên a wúbuk.
Me ndeme yên õ diin mbé.
Õ ñgá yên a ba'aé èlé.
A ñgá yên mí nyoñe mefa.
26. Õ ne ê fe jõs ájô õ bela'ane kõnõ' ékpwáa. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
[ Mê njí yên ] a fete' mbé.
[ Ye ô njí yên ] [ a ja'aé bidí ]?
[ A njí yên ] bí kándè'è bibõbolo.
22. Õ ne ê fe jõs ájô. Éyoñ wo ê jõs aa kõnõ' èkpwáa "ê ke", wo jõs aa éfas ôsú yà ôseñge. Ású bive'án , tôt ê mêjô maná,
[ M'a ê ke ê ki ] [ m'a wulu ].
18. Mfá'á yà belane bekõnõ'õ bíkpwáa, õseñge ô ne belane bifase bílál; éfas ôsú j'á yiane belane kõnõ' èkpwáa. Ású bive'án , tôt ê mêjô maná,:
---------------------------------------------------------------------Ô njí yên a wóba'an.
Bí ñgá yên a wó'ók.
Õ ndeme koene me bôõ ôkala.
Bí wô'õ koene a já'ak.
Mí ñgá koene bí solô.
Bê ñgá koene a wúbuk.
Mê njí koene a wóba'an.
Bí tame yé'è kõnõ' èfê:
ê nye'e
Bí tame yé'è kõnõ' èfê:
ê lí'i
Mimfèfè Bífíá
añgan (abui: mêñgan): lesson/leçon
ñkpwáa (abui: miñkpwáa): previous/précédent
nyênyáé (abui: benyênyáé): same/même
èkpwáa (abui: bikpwáa): precedence/précédence
èñgun (abui: biñgun): pronoun/pronom
ntôo (abui: mintô): next/suivant
kõnõ' èkpwáa (abui: bekõnõ'õ bikpwáa): verbs of precedence/verbes de pécédence
Áñgan díná é ne ású bekõnõ'õ bíkpwáa. Ñgê wo yêne jôm èziñ é n'ábé ñgê ke njuk, ñgê wo kômbô kómêkane, tili'i dê mfá'áya bila'aé.
This lesson is about verbs of precedence. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Cette leçon est sur les verbes de précédence. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com/nkoban/Angan27.htm