Ñyé'án Ñkóbán Búlu - Añgan 23 - Biwuwuñ Ê Biñgun aa Biwuwuñ Ê Bekõnõk
_("Bulu Speaking - 23 - Complementary Pronouns and Complementary Verbs"/"Leçons de Boulou - Les Pronoms Complémentaires et les Verbes Complémentaires)")_
1. Bí á yé'è ñkóbán ê Búlu. Bí yé'è ya ányenyet ê biñgun, bíñgune bí á beleban ôsúsúa kõnõk. Anyenyet ê biñgun é ne,
_("We are learning to speak Bulu. We have studied some personal pronouns; that is, the pronouns that are used before verbs."/"Nous apprenons à parler Boulou. Nous avons étudié les pronoms personnels, i.e. les pronoms qui sont utilisés avant les verbes.")_
me, mê
õ, ô, wo
a, á
bí
mí
bê
Bí tame yé'è fátane èñgun èfê. Èwuwuñ éñgun é n'èñgun j'á beleban ê mvú'áa kõnõ'õ náa é líti éyõn ê yà ê jam. Biwuwuñ ê biñgun bí ne,
_("Let's study another type of pronouns. A complémentary pronoun is a pronoun that is used after a verb to indicate the target of the action."/"Étudions un autre genre de pronoms. Un pronom complémentaire est un pronom qui est utilisé après un verbe pour indiquer la cible de l'action.")_
ma
wo
nye, nyê
bíà
míà
be, bê
Bí yé'è ya ê befátane ê bekõnõ'õ b'èziñ: bekõnõ' ê menjen ("bôõ", "têle", "tyelê", aakeêke), aa mendenda' ê bekõnõk ("ê ke", "ê zu", "ê yiane", akk), ajêjó'ó bekõnõk ("kúne", "jí'a", "tú'a", akk). Bí tame yé'è fátane kõnõ' èfê.
Èwuwuñ ê kõnõ' é ne kõnõ'õ j'a kpwáa èwuwuñ éñgun. Biwuwuñ ê bekõnõ'õ bí n'abui aa bí á beleban mevál ê mevál. Éyoñ wo ê belan èwuwuñ ê kõnõk, wo tátè aa õnyenyet éñgun aa nda'a ñgê k'õjók. Õ kõ'õlán éwuwuñ ê kõnõk. Õ kõ'õlán éwuwuñ éñgun.
Ève'án yà kõnõ'õ jíá y'è été é ne "ê nye'e",
ê nye'e
Ású átáta'a, tót ê mêjô maná,
_("We have studied some categories of verbs, verbs of state, copular verbs, and auxillary verbs. Let's study another category of verbs. A complementary verb is a verb that precedes a complementary pronoun. There are various complementary verbs and there are various ways to use them. To use a complementary verb, you start with a personal pronoun and a copula or an auxillary. You add a complementary verb and a complementary pronoun. An example of a complementary verb is 'ê nye'e'. "/"Nous avons étudié certaines catégories de verbes, des verbes d'état, des verbes copulaires, et des verbes auxilliaires. Étudions un autre genre de verbe. Un verbe complémentaire est un verbe qui précède un pronom complémentaire. Il éxiste beaucoup de verbes complémentaires et ils sont utilisés de plusieurs manières. Pour utiliser un verbe complémentaire, tu commences avec un pronom personnel et une copule ou un auxilliaire. Tu ajoutes un verbe complémentaire et un pronom complémentaire. Un example d'un verbe complémentaire est 'ê nye'e'.")_
M'a nye'e wo.
M'a nye'e nyê.
M'a nye'e míà.
M'a nye'e bê.
Wo nye'e ma.
Wo nye'e nyê.
Wo nye'e bíà.
Wo nye'e bê.
A a nye'e ma.
A a nye'e wo.
A a nye'e nyê.
A a nye'e bíà.
A a nye'e míà.
A a nye'e bê.
Bí á nye'e wo.
Bí á nye'e nyê.
Bí á nye'e míà.
Bí á nye'e bê.
Mí á nye'e ma.
Mí á nye'e nyê.
Mí á nye'e bíà.
Mí á nye'e bê.
B'á nye'e ma.
B'á nye'e wo.
B'á nye'e nyê.
B'á nye'e bíà.
B'á nye'e míà.
B'á nye'e bê.
2. Ôsúsúá kõnõk, õ ne belane menda'a mèziñ ñgê k'ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású átáta'a, tót ê mêjô maná,
_("Before the complementary verb, you can use some of the copulas or auxillaries we have already studied."/"Avant le verbe complémentaire, tu peux utiliser certaines copules ou auxilliaires que nous avons déjà vus.")_
Me ñgá nye'e wo.
Mê ñga nye'e nyê.
Me ne nye'e míà.
Me wô'õ nye'e ê be.
3. Ñkóbõ Búlu ô bil'ábui ê biwuwuñ ê kõnõ'õ afê. Bive'án ê biwuwuñ ê bekõnõ'õ bí ne,
_("The Bulu language has many complementary verbs."/"La langue Boulou a beaucoup de verbes complémentaires.")_
ê bán
ê ben
ê bátan
ê bótan
ê bútan
ê biasè
ê diñ
ê do'olè, ê do'olõ
ê duk
ê fem
ê fombõ
ê fóñêsõ
ê funan
ê jam
ê jom
ê ju
ê jámè
ê kat
ê kóñ
ê kômbõ
ê kun
ê láa
ê loene
ê lôm
ê lúman
ê mvaman
ê nyúm
ê sáé
ê sá'ále
ê sámêle
ê sémè
ê síñ
ê sok
ê soñ
ê sôõ
ê ta
ê toñ
ê tóp
ê tót
ê tõñ
ê tôban
ê tuñulu, ê tumulu
ê vele
ê vê
ê vím
ê víni
ê voñelõ, ê voñõlõ
ê vólõ
ê vú
ê vúan
ê wosan
ê wó'o
ê wõlè
ê yañge
ê ye'ele
ê yê'êle
ê yem
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
M'a yañge wo.
Wo vú nye.
A a toñe ma.
A a tõñe ma.
Bí á ye'ele nyê.
Bí á yê'êle nyê.
Mí á yeme ma.
B'á víni bíà.
M'a feme bê.
Wo mvamane bíà.
A a bátane wo.
Bí á sémè bê.
Mí á vólõ ma.
B'á wosane bíà.
4. Ê mvú'áa èwuwuñ éñgun, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("After the complementary verb, you can add some words (names, adjectives, etc)."/"Après le verbe complémentaire, tu peux ajouter des mots (noms, adjectifs, etc).")_
M'a síli wo njámán.
Wo láa bía minsòs.
A a yê'êle bíà ñkóbõ Búlu.
Bí á yañge nyê ábá.
Mí á wó'o nyê mbón.
B'á wõlè bía mesí.
5. Õ ne ê fe kõ'õlan ê menda'a mèziñ ñgê k'ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("You can also add some of the copulas or auxillaries we have already studied."/"Tu peux aussi ajouter certains copules ou auxilliaires que nous avons déjà étudiés.")_
M'a ye vê mía bidí.
Õ ñgá nyúm ê bía bidí.
A ñgá yõlè ma món.
Bí á ye lôm ê wo bekábe.
Mí ndeme wõlè bía mesí.
Bê ñgá tôbane nyê ôkàñ.
Me wô'õ bê báp ê mebo.
A ne bía sáé. Èbáa a n'èwôlõ ñgeñgáñ. A ne bía sáé ôkòn bí á kon.
6. Õ ne ê fe belane bekõnõ'õ bèziñ bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me ñgá ke jom ê be.
Mê ñga ke jom ê nye.
Õ ñgá yiane yañge bíà. Õ víáne ê ke.
Wo yiane betá loene ê be.
A a yi ô bótane nyê.
Bí á zu vele ê nye.
Mí á kõmõ so' ê ma.
B'á kúne wosane bíà.
7. Éyoñ wo ê belan èwuwuñ ê kõnõk, biyoñ biziñ, õ ne belane èwuwuñ éñgun ôsúsúa ñgê ke ê mvú'áa kõnõk. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("When you use a complementary verb, in some cases, you can use the complementary pronoun before or after the verb."/"Quand tu utilises un verbe complémentaire, dans certains cas, tu peux utiliser le pronom complémentaire avant ou après le verbe.")_
Me ndeme vê mía bidí. Me ndeme mía vê bidí.
Õ ñgá yiane ma yañge. Õ ñgá yiane yañg'ê ma.
A wô'õ sámêle bíà. A wô'õ bía sámêle.
Bí mbême ke ê jom ê be. Bí mbême bê jom.
8. Õ ne ê fe síli nsílí õ bela'an èwuwuñ ê kõnõk. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can ask a question that uses a complementary verb."/"Tu peux utiliser une question en utilisant un verbe complémentaire..")_
Tabê'e sí! Ye m'a títane wo?
Amú jé wo víni ma (me ñgá bo wo jé)?
Ñga ê õ ne nyê báp ê mebo?
Amú jé õ ñgá ke wosane bê? Ye me ñgá lôm ê wo?
9. Õ ne ê fe jêt éjõs. Ású bive'án, tót ê mam máná:
_("You can also express a negation using a complementary verb."/"Tu peux also exprimer une négaion en utilisant un verbe complémentaire.")_
M'a ê tõñ ê ke wo.
Te wo soñ ma. M'a víni mejô.
Á njí loene ma.
Bi ne teke vúane míà.
Te mí á síli bê minsílí.
Bê njí vólô bíà. Bê njí ke vólô bíà.
Ô njí yiane ê kóbõ ma nálè.
Bía wo bí sê k'õkala. Te wo biasè ma.
Bê njí nye'e bíà.
10. Bí ñga yeme náa õ ne tyini aa kõnõk. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("We already know that you can express an order using a verb."/"Tu sais déjà que tu peux donne un ordre en utilisant un verbe.")_
Jámè'è ma.
Fombô'õ nyê!
Tõñ ê bíà!
Vólõ'õ ma.
Vóla'ane bíá.
Títa'ane nyê (Títane nyê). Títa'anè bê (Títanè bê).
11. Ê mvú'áa èwuwuñ éñgun, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("After the complementary verb, you can add one or more words."/"Après le verbe complémentaire, tu peux ajouter des mots.")_
Fombô'ô ma ású!
Vá'á bía bika'á!
Nyúmú be bidí.
12. Õ ne ê fe tyini õ bela'ane õnyenyet éñgun, èwuwuñ ê kõnõk, aa èwuwuñ éñgun. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
_("You can also give an order using a personal pronoun, a complementary verb, and a complementary pronoun."/"Tu peux aussi donner un ordre en utilisant un pronom personnel, un verbe complémentaire, et un pronom complémentaire.")_
Õ yañge'e ma.
Õ vólõ'õ bê.
Ê mam mê tyé, mí vele'e nyê.
13. Ê mvú'áa èwuwuñ éñgun, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("After the complementary pronoun, you can add one or more words."/"Après le pronom complémentaire, tu peux ajouter des mots.")_
Mí tõñe bíà áfúp.
Éyoñe mía Èvina mí á ye lé Soñgó, õ fombõ'õ nyê ású.
Ñg'ô tôbane ma ê nseñ éwõñgá, õ sá'ále'e ma.
Ê nde fe, ñgê õ yênê Ábôsõlõ ê Mbúda, õ sá'ále'e nyê.
14. Bekõnõ' ê menjen bèziñ bê ne fe biwuwuñ ê kõnõk. Bive'án y'è été bí ne,
_("Some verbs of state can also be used as complementary verbs."/"Certains verbes d'état peuvent être utilisés comme des verbes complémentaires.")_
bilí
lõô
be'ê
betán
vemê
vúman
Ású bive'án yà belane bekõnõ'õ bête, tót ê mêjô maná,
Me vemêe wo.
Õ juu ma.
Õ betáne nyê.
A lõô bíà.
Bí vúmán míà.
Za'á mê be'êe wo.
15. Ê mvú'áa èwuwuñ éñgun, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me bilí wo ábo.
Õ bilí ma bekábe.
Bí lõô nye ábá.
14. Õ ne ê fe belane menda'a mèziñ ñgê k'ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású átáta'a, tót ê mêjô maná,
Me ñgá'án me lõô mía.
Õ ñgá'án õ bilí ma bekábe.
15. Õnyelè 1: Bí á tê yê ábui mêvál yà belane kõnõ' "ê nye'e",
M'a nye'e wo.
M'a nye'e nyê.
M'a nye'e míà.
M'a nye'e bê.
Wo nye'e ma.
Wo nye'e nyê.
Wo nye'e bíà.
Wo nye'e bê.
A a nye'e ma.
A a nye'e wo.
A a nye'e nyê.
A a nye'e bíà.
A a nye'e míà.
A a nye'e bê.
Bí á nye'e wo.
Bí á nye'e nyê.
Bí á nye'e míà.
Bí á nye'e bê.
Mí á nye'e ma.
Mí á nye'e nyê.
Mí á nye'e bíà.
Mí á nye'e bê.
B'á nye'e ma.
B'á nye'e wo.
B'á nye'e nyê.
B'á nye'e bíà.
B'á nye'e míà.
B'á nye'e bê.
Fol ê kõnõ' "ê nye'e" aa bêkõnõ'õ báaá,
ê víni
ê loene
ê yañge
15. Õnyelè 2: Ê mvú'áa kõnõk, kõ'õláan èfíá ñgê bifíá
anjen (abui: menjen): _("state/état")_
kõnõ' anjen (abui: bekõnõ' ê menjen): _("verb of state/verbe d'état")_
añgan (abui: mêñgan): _("lesson/leçon")_
èñgun (abui: biñgun): _("pronoun/pronom")_
ètyini (abui: bityini): _("order/ordre")_
èwuñ (abui: biwuñ): _("complement/complément")_
èwuwuñ (abui: biwuwuñ): _("complementary/complémentaire")_
èwuwuñ éñgun (abui: biwuwuñ ê biñgun): _("complementary pronoun/pronom complémentaire")_
èwuwuñ ê kõnõk (abui: biwuwuñ ê bekõnõk): _("complementary verb/verbe complémentaire")_
èyõn (abui: biyõn): _("(a) target/cible")_
mvú'á: _("after/après")_
nda'a (abui: menda'a): _("copula/copule")_
ndenda'a (abui: mendenda'a): _("copular/copulaire")_
õjók (abui: ajók): _("auxillary/auxilliaire")_
õnyenyet (abui: anyenyet): _("personal/personnel")_
õnyenyet éñgun (abui: anyenyet ê biñgun): _("personal pronoun/pronom personnel")_
ê tyini: _("to (give an) order/donner un ordre")_
ê yõn: _("to target/clibler")_
Áñgan díná d'á me' bimemeñ-ê-biñgun. Ñgê wo yêne jôm èziñ é n'ábé ñgê ke njuk, ñgê wo kômbô kómêkane, tili'i dê mfá'á ya bila'aé.
This lesson introduces the complementary pronoms. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Cette leçon sert d'introduction aux pronoms complémentaires. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com/nkoban/Angan30.htm