Ñyé'án Ñkóbán Búlu - Añgan 21 - Ajêjó'ó bekõnõk: "kúne", "betá", "jí'a", "tú'a", aa "kõmõ."
1. Bí á yé'è ñkóban ê Búlu.
Éyoñ ê yà mvús, bí ñgá yé'è fátane bekõnõ'õ bí á loene náa mendenda'a ê bekõnõk. Bí ñgá yé'è náa,
i. Ndenda'a kõnõ' è ne kõnõ' è nê beleban aa èyõlè ("M'a [ ke ] áfúp.", "Wo [ jíbi ] minjùk.", "A a [ só ] Ákônôliñga.", akeêke)
ii. Ndenda'a kõnõ' è ne beleban aa kõnõ' èfê ("M'a [ ke ] [ dí ].", "Wo [ mane ] [ sáéban ].", "A a [ só ] [ lí ] safía.")
iii. Ndenda'a kõnõ' è ne beleban étám ("M'a [ zu ].", "Wo [ jíbi ].", "A a [ yañge ].")
_("In the previous lesson, we studied a category of verbs we refer to as copular verbs. We saw that: (a) A copular verb can be used with a name, an adjective, etc. (b) A copular verb can be used with another verb. (c) A copular verb can be used by itself."/"Dan sla leçon précédente, nous avions étudié une catégorie de verbes appelés verbes copulaires. Nous avions vu que: (a) Un verbe copulaire peut être utilisé avec un nom, un adjectif, etc. (b) Un verbe copulaire peut être utilisé avec un autre verbe. (c) Un verbe copulaire peut être utilisé seul.")
Dên, bí á zu yé'è fátane kõnõ' èfê.
Õjêjó'ó kõnõ' ô nê kõnõ' j'a ê beleban an'ôjók. Ajô te:
i. Õjêjó'ó kõnõ' ô ne kõnõ'õ j'a ê beleban ve aa kõnõ' èfê. Õjêjó'ó kõnõ' ô ne teke beleban aa èyõlè
ii. Õjêjó'ó kõnõ' ô ne teke beleban étám
_("Today, we will study another category of verbs. An auxillary verb is a verb that is used like an auxillary. Therefore: (a) An auxillary verb can be used only with another verb, not with a name or an adjective. (b) An auxillary verb cannot be used by itself. Let's study an auxillary verb: 'kúne'"/"Aujourd'ui, nous allons étudier une autre catégory de verbe. Un verbe auxilliaire est un verbe qui s'utilise comme un auxilliaire. A cet effet: (a) Un verbe auxilliaire ne s'utilise qu'avec un autre verbe, pas avec un nom ou un adjectif. (b) Un verbe auxilliaire ne s'utilise pas seul. Étudions un verbe auxilliaire: 'kúne'.")
Bí tame yé' ôjêjó'ó kõnõ' èziñ:
kúne
Õjêjó'ó kõnõ'õ "kúne" w'á líti jam d'á boban ê mam mê tyé. Ású átáta'a, tót ê mêjô maná:
_("The auxillary verb "kúne" expresses an action that occurs (early) in the morning."/"Le verbe auxilliaire "kúne" exprime une action qui se déroule (tôt) le matin.")_
M'a kúne dí.
Wo kúne wóban.
A a kúne vee.
Bí á kúne só.
Mí á kúne sulan.
B'á kúne sáé.
2. Ê mvú'áa kõnõk, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("After the verb, you can add a name, an adjective, etc."/"Aprè le verbe, tu peux ajouter un nom, un adjectif, etc.")_
M'a kúne nyú biañ.
Wo kúne wóban ôsôé.
A a kúne lí safía.
Bí á kúne ke áfúp. Bí á kúne k'a áfúp.
Mí á kúne fúbu ndá.
B'á kúne kut ábeñgê.
3. Õ ne ê fe kõ'õlan ê menda'a m'èziñ aa ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("You can also add some of the copulas we have already studied."/"Tu peux aussi ajouter certaines copules que nous avons déjà étudiées.")_
Me wô'õ kúne ke.
Õ ne kúne wóban.
A ñgá kúne vee.
Bí njí kúne dí.
Ye mí ñga kúne lúman?
Bê mbá'a kúne só!
4. Ñgê wo jõse ajô, õ ne tátè õseñge aa èfíá "te". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("If you are expressing a negation, you can start the sentence with 'Te'."/"Si tu exprimes une négation, tu peux commence la phrase avec 'Te'.")_
Te wo kúne wóban!
Te a a kúne vee. T'a a kúne vee!
Áyà! Te bí á kúne nyú meyok!
Te mí á kúne sulan!
Te b'á kúne sáé!
5. Ñgê wo tyini mõte wuá ású jam èziñ wo ê yi náa á bo ê mam mê tyé, õ ne tátè õseñge aa èfíá "kúne'e". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("If you are giving an order to one person for something to do (early) in the morning, you can start the sentence with 'kúne'e.'"/"Si tu es en train de donner un order à une personne pour quelque chose qu'elle doit faire (tôt) le matin, tu peux commencer la phrase avec 'kúne'e.'.")_
Kúne'e só.
Kúne'e yám.
Kúne'e tátè èsáé.
Kúne'e ke áfúp.
Kúne'e yám étyamakak.
6. Ñgê wo tyini, õ ne tátè aa èñgun. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
_("If you are giving an order, you can start the sentence with a pronoun."/"Si tu est en train de donner un order, tu peux commencer la phrase avec un pronom.")_
Õ kúne'e wóban.
Õ kúne'e só aakítí.
A kúne'e nyú biañ.
Mí kúne'e ke áfúp.
Bê kúne'e sáé.
7. Ñgê wo tyini mõte wuá ású jam èziñ wo ê yi náa mía nyê mí bo ê mam mê tyé, õ ne tátè õseñge aa èfíá "ñkúne'e". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ñkúne'e ke.
Ñkúne'e sáé.
Ñkúne'e tée dulu.
Ñkúne'e yáñ ê mekala.
8. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam èziñ wo ê yi náa bê bo ê mam mê tyé, õ ne tátè õseñge aa èfíá "kúna'ane" ñgê ke "kúna'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Kúna'ane só.
Kúna'ane yám.
Kúna'anè sáé.
Mí kúna'anè sáé.
Mí kúna'ane só aakítí.
Mí kúna'ane yám étyamakak.
9. Ñgê wo tyini bõt abui ású jam èziñ wo ê yi náa mía be bê mí bo ê mam mê tyé, õ ne tátè õseñge aa èfíá "ñkúna'ane" ñgê ke "ñkúna'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ñkúna'ane ke.
Ñkúna'anè sáé.
Ñkúna'ane yám.
Ñkúna'anè kõmesan.
10. Bí tame yé' ôjêjó'ó kõnõ' õfê:
betá
Èfíá "betá" j'á beleban éyoñ wo kômbõ líti náa jam d'á yiane boban éyoñ è;fê jíá. Ású átáta'a, tót ê mêjô maná:
Me ñgá fombõ. Me betá fombõ.
Õ ñgá wúp. Õ betá wúp.
A wô'õ ke. A sóó. A betá ke. A betá só.
Bí ñgá wô'õ fóé awú. Bí ñgá kám. Bí betá vô'ôlõ.
Tatê a ñgá tátè lú'ú miñgá wuá. A betá kõ'õlan ábui ê biñgá.
11. Ñgê wo tyini mõte wuá ású jam wo ê yi náa á betáa bo, õ ne belan èfíá "betá'a":
betá'a
Wo yiane kõ'õlán ê kõnõk. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Betá'a zu.
Betá'a dí.
Betá'a fas!
Betá'a kut ábeñgê!
Betá'a jíbi.
Betá'a kóbõ.
12. Ê mvú'áa kõnõk, õ ne kõ'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Betá'a sám ê mó.
Betá'a nyú biañ.
Betá'a nyálè bidí.
Betá'a ke Áwóló. Betá'a k'a Áwóló.
13. Ñgê wo tyini mõte wúá vedá mía bêbaáne mí á yiane bo ê jam éte, belá'an èfíá "mbetá'a". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Mbetá'a ke.
Mbetá'a yañge.
Mbetá'a fas.
Mbetá'a yañge ê dí. Mbetá'a yañg'ê dí.
14. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam wo ê yi náa bê betáa bo, õ ne belan èfíá "betá'ane" ñgê "betá'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Betá'anè dí.
Betá'ane zu.
Betá'anè fas!
Betá'anè jíbi.
15. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam wo ê yi mía be bê mí betáa bo, õ ne belan èfíá "mbetá'ane" ñgê ke "mbetá'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Mbetá'anè yañge.
Mbetá'ane vun éwólo.
Mbetá'ánè yê'ê mi'ê.
Mbetá'anè búlan ê Báñgánté.
16. Õ ne síli nsíli õ bela'an èfíá "betá". Ñgê wo belan èfíá "ye" ású nsíli, wo yiane tót ê na "betáa". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ye mê betáa wóban?
B'á jô na ô betáa zu. B'á jô n'ô betáa zu.
M'a bene náa á betáa sobõ.
Ye bí betáa yañge?
Bí á yi náa mí betáa jíbi.
M'a yañge bê betáa fúbu ndá.
17. Ñgê wo kômbõ líti jam d'á zu boban ávôl avôl, õ ne belan èfíá "jí'a":
jí'a
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
M'a jí'a dí.
Wo jí'a wóban.
A a jí'a sáé.
Bí á jí'a ke.
Mí á jí'a tôban.
B'á jí'a tée.
18. Õ ne ê fe kõ'õlan ê menda'a m'èziñ aa ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Me wô'õ jí'á ke.
Õ ne jí'á wóban.
A ñgá jí'a vee.
Bí njí jí'á dí.
Ye mí á ye jí'a só?
Bê mbá'a jí'a tôban.
19. Èyoñ wo ê tyini, õ ne belan èfíá "jí'a" ñgê ke "jíka'a". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Jí'a zu.
Jí'a dí!
Jí'a sobõ!
Jíka'a wóban!
Jíka'a nyú biañ!
20. Ñgê wo kóbõ aa abui ê bõt, belá'an èfíá "jí'ane/jí'anè" ñgê ke "jíka'ane/jíka'anè". Ású bive'án yà belan ajó'ó "jí'a, tót ê mêjô maná:
Jí'ane sobõ!
Jí'anè dí!
Jíka'anè só.
Jíka'anè nyú biañ!
21. Ñgê wo tyini mõe wuá ású jam èziñ mía nyê mí á yiane bo, belá'an èfíá "njí'a" ñgê ke "njíka'a". Ású bive'án yà belan ajó'ó "jí'a, tót ê mêjô maná:
Njí'a dí!
Njí'a ke!
Njíka'a sobõ.
Njíka'a kut ábeñgê!
22. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam èziñ mía be bê mí á yiane bo, belá'an èfíá "njí'ane/njí'anè" ñgê ke "njíka'ane/njíka'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Njí'anè dí!
Njí'anè ke!
Njíka'ane kut ê miñkúl!
Njíka'anè wólõ ñgòn!
23. Ñgê wo kômbõ líti jam d'á yiane boban nyaá mbobáne, õ ne belan èfíá "tú'a":
tú'a
Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
M'a tú'a vô'ôlõ.
Wo tú'a fúbu ndá.
A a tú'a sáé.
Bí á tú'a yám.
Mí á tú'a jêm.
B'á tú'a lí safía.
24. Éyoñ wo ê tyini mõte wúá ású jam èziñ wo ê yi ná á bo nya ê mboáne, õ ne belan èfíá "tú'a" ñgê ke "túka'a". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Tú'a vô'ôlõ.
Tú'a nyú biañ.
Tú'a lôñ ê ndá.
Túka'a ba ká.
Túka'a võman.
Túka'a sañ ê ñgòn.
25. Ñgê wo tyini mõte wúá vedá mía bêbaáne mí á yiane bo ê jam éte, belá'an èfíá "ntú'a" ñgê ke "ntúka'a". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ntú'a vô'ôlõ.
Ntú'a tyáé nja'a.
Ntúka'a vúl ê bibõbolo.
Ntúka'a tá'é ôwõndõ.
26. Ñgê wo tyini abui ê bõt, belá'an èfíá "tú'ane/tú'anè" ñgê ke "túka'ane/túka'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Tú'anè vô'ôlõ.
Tú'anè lí safíá.
Tú'anè lôñ ê ndá.
Túka'ane báp mebo.
Túka'anè ba kábat.
Túka'ane bè ôwõndõ.
27. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam èziñ mía be bê mí á yiane bo ê nyà mboáne, belá'an èfíá "ntú'ane/ntú'anè" ñgê ke "ntúka'ane/ntúka'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ntú'ane vô'ôlõ.
Ntú'anè fúbu ndá.
Ntúka'anè vun éwólo.
Ntúka'ane bè ôwõndõ.
28. Bí tame yé' ôjêjó'ó kõnõ' õfê:
kõmõ
Éyoñ wo kômbõ líti náa jam d'á yiane boban aa ñgõmõtõ, õ ne belan èfíá "kõmõ". Ású átáta'a, tót ê mêjô maná:
M'a kõmõ dí!
Wo kõmõ fíás!?!
A a kõmõ fôtan!
Bí á kõmõ sobõ.
Mí á kõmõ yáa!
B'á kõmõ lôk!
29. Õ ne ê fe kõ'õlan ê menda'a m'èziñ aa ajó' èziñ bí yé'è ya. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Me wô'õ kõmô jô.
Õ ne kõmô wóban.
A ñgá kõmõ vee.
Bí njí kõmô dí.
Ye mí á ye kõmô jíbi?
Bê mbá'a kõmô kóbõ.
30. Ñgê wo tyini mõte wuá ású jam wo ê yi á bo aa ñgõmõtõ, õ ne belan èfíá "kõmô'õ". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Kõmô'õ dí!
Kõmô'õ vô'ôlõ.
Kõmô'õ tabe étò!
Kõmô'õ nyú biañ!
31. Ñgê wo tyini abui ê bõt, õ ne belan èfí "kõmá'ane/kõmá'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Kõmá'ane zu!
Kõmá'anè dí!
Kõmá'ane lí tíl!
Kõmá'anè lôñ ê ndá!
32. Ñgê wo tyini mõte wuá ású jam èziñ mía nyê mí á yiane bo, belá'an èfíá "ñkõmô'õ". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ñkõmô'õ ke!
Ñkõmô'õ dí!
Ñkõmô'õ lôñ ê ndá.
Ñkõmô'õ kut ê miñkúl!
33. Ñgê wo tyini abui ê bõt ású jam èziñ mía be bê mí á yiane bo, belá'an èfíá "ñkõmá'ane/ñkõmá'anè". Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Ñkõmá'anè sobõ!
Ñkõmá'ane wóban ê biañ!
Ñkõmá'anè tos ê ñgòn!
Ñkõmá'ane vúl ê bibõbolo!
añgan (abui: mêñgan): lesson/leçon
èjêt (abui: bijê): expression/expression
èla'é, (èla'aé) (abui: bila'é, bila'aé): comment/commentaire
ñkpwáa (abui: miñkpwáa): previous/précédent
nda'a (abui: menda'a): copula/copule
ntôo (abui: mintô): next/suivant
õjók (abui: ajók): auxilliary/auxilliaire
õkom (abui: akom): adjective/adjectif
Áñgan díná d'á kõ'õlan ajó'ó èziñ. Ñgê wo yêne jôm èziñ é n'ábé ñgê ke njuk, ñgê wo kômbô kómêkane, tili'i dê mfá'á ya bila'aé.
This lesson adds some auxillaries. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Cette leçon ajoute quelques auxiliaires. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com