Ñyé'án Ñkóbán Búlu - Añgan 17 - Abõñ
1. Bí á yé'è ñkóban ê Búlu.
Bí á belane kõnõk "ê bõñ" éyoñ bí á nyoñe bíôm bíbàé aa "bõñ" ê bie ñgê ke ê lat ê bie. Ê vôm ate, bí á límíti èyõlé "õbõñ".
Õbõñ ô n'èfíá j'á beleban ê zàñe bifíá bíbàé ñgê ke ê zàñe mejô mêbàé ású na õbõñ ô late mam mête. Abõñ é n'abui aa d'á beleban mevál ê mevál. Bí á zu yé'è ábõñ èziñ. Dên, bí á zu ê fe tátè náa bí yé'è miñkaná, míñkaná b'á ku.
Bí tame yé' ôbõñ õziñ:
aa
Õ ne belan èfíá "aa" éyoñ wo kômbõ bõñ ê bifíá bíbàé ñgê ke mejô mêbàé. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Tó'oé tôk [ aa ] èlúm, ô di.
Bê ñgá títane bíà [ aa ] mekêk.
akêkúí
2. Õ ne belan èfíá "akêkúí" éyoñ wo líti ñnè ô tií aa èyoñ ñgê ke sí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Wo yiane lí safía [ akêkúí ] ôsôé.
Bê ñgá wul'abui [ akêkúí ] ê Meñgoñê.
akusábo, akõsábo
3. Èfíá "akusábo" ñgê ke "akõsábo" j'á beleban mfá'á yà líti náa jam afê, saáke ê dí d'á yiane, ê nde é né. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Akusábo ] bí ñgá suan aazañ, bí ñgá tabe ékôán.
A a wú zaé [ akusábo ] á bilí bekábe.
akúí
4. Wo belan èfíá "akúí" éyoñ wo líti ñnè ê yà jam wo ê ve' aa èyoñ ñgê ke sí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me ñgá jíbi zàé [ akúí ] ê mam mê ñgõ'é.
Bê ñgá wul'abui [ akúí ] Áfanéñgoñ.
amú
5. Èfíá "amú" j'á beleban mevál ê mêbàé. Avál ê dá yà belan èfíá "amú" é n'è éyoñ wo kômbõ vê njika'anê yà jam èziñ (avál afê yà belan èfíá "amú" é n'è éyoñ wo síli nsílí). Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Amú ] Ájomô a ê kon ábum, te wo vê nye bidí.
Me ñgá dí ésú' aa mbõñ [ amú ] me mbê tekee bidí bifê.
A bôõ sí aamōs [ amú ] a a tê/kê sáé aalú.
anê
6. Õ ne belan èfíá "anê" éyoñ wo ê vêndè mam mêbàé. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ñkaná: "[ Anê ] b'á líti ñkoé mekàn."
Ñkaná: "Ê jam dí é ne [ anê ] b'á líti ñkoé mekàn."
Ñkaná: "[ Anê ] nté ônòn, [ anê ] dumbá'á."
avál
7. Èfíá "avál" j'á bõñe mam mêbàé mfá'á yà líti náa ê jam ê baáa é ne anê d'á yiane. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Bí ñgá bo èsáé [ ávál ] a ñgá yi.
Ñkaná: "[ Avál ] anê nlam, [ avál ] an'ába ê sô."
azúkúí
8. Õ ne belan èfíá "azúkúí" éyoñ wo líti ñnè ô sú'u éyoñ jíná, ñgê ke ñnè ê yà sí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Kõmô'õ wulu [ azúkúí ] ñné.
[ Azúkúí ] dên, m'a jíbi wo.
bê aa = b'áa
9. Èfíá "b'áa" é ne mbámeta'anê yà éñgun ê "bê" aa õbõñ ê "aa". Wo belan èfíá "b'áa" náa ô bõñe biyõlè bíbàé. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ñkolô [ b'áa ] Èdimá b'á wóban ôsôé.
Me ñgá koene Tatê Èlônõ [ b'áa ] Tatê Èbaléè bê léè Soñgó Ábá.
Me ñgá koene Tat'Élônõ [ b'áa ] Tat'Ébaléè bê léè Soñg'Ábá.
bía
10. M'a belan èfíá "bía" náa mê bõñ ajô é tií aa ma aa mõt mfê, ñgê k'ajô é tií aa ma aa bõt befê (õbõñ "bía" aa èwuwuñ éñgune "bía" b'á selan). Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Bía ] Abômõ bí á ke áfúp. Bí'Abômõ bí á k'a áfúp.
Bí á zu dí zõm, [ bía ] wo aa Èsõla.
èkoziñ, èvoziñ
11. Õ ne belan èfíá "èkoziñ" ñgê ke "èvoziñ" éyoñ wo ê ve'e fe'ê ñgê ke náa wo yemelane jam èziñ é tií aa jam afê. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Wo ve'e fe'e; [ èkoziñ ] wo láa minsòs.
Amú jé wo ê ve'e fe'e? [ Èkoziñ ] wo kop. [ Èkoziñ ] wo láa minàl.
Asum a bôõ sí; [ èvoziñ ] a a kon.
Amú jé Ásum a bôõ sí aamōs? [ Èvoziñ ] a a kon. [ Èvoziñ ] a a wo'on.
èyoñ
12. Wo belan èfíá "èyoñ" ñgê wo kômbõ bõñ ê mam mêbàé mê tií aa éyoñ. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ndõñgõ a ñgá nyiñ ê Bamakô mimbú áwôõm. A ñgá bí' ábui [ éyoñ ] a mbê ê Malí.
Asêmbe a wô'õ yôn [ éyoñ ] a a wô'ô zaé.
fe
13. Õ ne belan èfíá "fe" éyoñ wo kômbõ kõ'õlan ê jam èziñ ê jam afê. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
M'a yi mfíáñ. M'a yi ê [ fe ] èdí'a.
Wo yiane ke ê Báfúsam. Wo yiane ê [ fe ] ke ê Bamênda.
Abo é bilí ábè,
Abo é bilí [ fe ] mbíên.
ja'a
14. Èfíá "ja'a" j'á bõñ mejô mêbàé mfá'á yà líti ôyílí yà jame d'á boban akusábo é njí bê na dá boban. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ja'a ] Ajomô a a wú zaé, te wo señe nyê bidí.
Bí á ye ke álô' aakítí [ ja'a ] mveñ j'a ye nóñ.
ke, ki
15. Õ ne belan èfíá "ke" ñgê ke "ki" náa ô kat avál afê yà ê jam èziñ. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ê jôm õ bilí é ne fa; ê jôm ê jíná [ ke/ki ] é n'õtyeñ.
Asêe a bilí bón bêbàé. Bekále [ ke/ki ] a bilí bónê zañgbwál.
le
16. Õ ne belan èfíá "le" náa ô bõñe mam mêbàé, ê jam ê baáa é líti'i ônyut ê yà jam ôsú. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ê jôm õ bilí [ le ] é ne fa; ê jíná ke/ki é n'õtyeñ.
Ñkaná: "Édíídi miñkõñ mí têlee jê ê [ le ], mõt a ye dí élôp."
mbôlê
17. Èfíá "mbôlê" j'á beleban mfá'á yà líti ônyut. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ê [ mbôlê ] a ñgá wúp ê kábat, (ê nde) bê ñgá fete nyê ê mbõk.
A wô'õ só aalú [ mbôlê ] a a sáé ôyàp.
Ê [ mbôlê ] wo ê kon ntúí, te wo dí jôm èziñ akúí aakítí.
mía
18. Wo belan èfíá "mía" náa ô bõñ ajô é tií aa wo aa mõt mfê ñgê ke wo aa bõt befê. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ye [ mía ] Èsõla mí ne ñgbwa?
Kelê tôban Asêe ébēm. Éyoñe [ mía ] nyê mí á ye yênan, õ vá'a nyê ákéva.
na, náa
19. Õ ne belan èfíá "na" ñgê ke "náa" éyoñ wo kômbõ bõñ ê mejô mêbàé ñgê ke bifas bíbàé yà ájô; èfas ése é bilí kõnõ'õ jèé. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Èdimá a a jô [ na ] á ñga zu.
M'a yi [ náa ] ô nyu biañ.
Wo belane tô'ô [ náa ] ô di.
nanê
20. Èfíá "nanê" j'á beleban mfá'á yà me' ôyílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Nanê ] a ñgá mane dí, a fámêe õkòn.
Nan'á ñgá mane dí, a fám'ô õkòn.
Bê ñgá ke áfúp [ nanê ] mveñ è ñgá man.
[ Nanê ] me ñgá suan Ákônôliñga, me yên ésáé .
Me ñgá yên ésáé [ nanê ] me ñgá suan Ákônôliñga.
nde
21. Wo belan èfíá "nde" náa ô líti õyílí yà jam é ndeme lõt. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Miñkút mí n'èvíndi. [ Nde ] mveñ j'a zu nóñ?
Éyoñ bí mbê ékôán, a mbê a teke bía fombõ. Bí ñgá búni náa a feme bía, [ nde ] a mbê ndeñe mís.
ndembên
22. Õ ne belan èfíá "ndembên" éyoñ wo ê jo'olõ jam èziñ. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ndembên ] ê wo wú zaé!?! Õ ne teke yám ê bidí!
M'a ye zu mía vólõ [ ndembên ] mí nê jí'a sónd'ésáé.
ndô'ôtõ
23. Õ ne belan èfíá "ndô'ôtõ" náa ô líti ê jam wo kômbõ ñgê ke náa õ ñgáá yi náa é bobáan. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me bilí njùk. M'a tê/kê wo zú yên [ ndô'ôtõ ] õ ne ma vólõ.
A ñgá téè dulu aañgõ'é [ ndô'ôtõ ] a ne suan aakítí.
ñgê
24. Èfíá "ñgê" j'á beleban éyoñ jam é ñgáá boban aa éyoñ bisô bí né. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ñgê ] me ñgá bo wo abé, jámè'è ma.
Ésáé jiná é ne abui. Mê njí yem [ ñgê ] õ ne jê bo.
Ésáé jin'é n'abui. Mê njí yem ñg'ô ne jê bo.
[ Ñgê ] õ ñgá yè só aañgõ'é, õ ñgá yè koene bidí bí ñgá'an.
nté
25. Õ ne belan èfíá "nté" éyoñ wo kômbõ líti náa wo ve'e mam mêbàé, anê biyoñ. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Támê vun éwólo [ nté ] Ásómõ a ñgá'án teke só.
Ñkaná: "[ Nté ] ôsôé ôsôé ô ñgá'an ñnè ê mebóñ..."
õsúsúa
26. Wo belan èfíá "õsúsúa" náa ô kándè biyoñ; ê jam wo jô aa èfíá "õsúsúa" d'á kpwáa ê jam avók. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ôsúsúa ] náa Èñgamba a a wú, a ñgá mane kap élí'í jé.
Bí wô'õ k'a áfúp [ ôsúsúa ] náa tyé j'a léndè.
sake, saáke
27. B'á belan èfíá "sake" ñgê ke "saáke" mfá'á yà líti náa jam d'á selan ávál d'á yiane. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
A a yiane nyú ékuk. A a kon ábum, [ saáke ] ê nlô.
Ôkòn wo ê kon ê le, [ saáke ] ma ê me ñgá vê wo miñkōñ.
ve, vedá
28. Wo belan èfíá "ve" ñgê ke "vedá" éyoñ wo kômbõ líti édós. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
M'a nye'e èsáñkáná; [ vedá ] m'a dañe nye' ê sañga.
Adeda a ñgá bíálè ê Sudáñ; [ vedá ] a ñgá yáé ê Kõñgô.
veñge-veñgê
29. Èfíá "veñge-veñgê" j'á beleban mfá'á yà vê ékôm j'á ye bo náa jam é bobáan. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Abômõ a ne teke bômbõ sí aamōs [ veñge-veñgê ] v'a a kon.
Me wô'õ sá'ále bitom, [ veñge-veñgê ] mõt a a tya'a ma.
wõnáa
30. Õ ne belan èfíá "wõnáa" éyoñ wo kômbõ límíti ájô aa vê ôyílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Ye õ ndeme manê dí ñgúmb'ésúá kpwem, [ wõnáa ] ô ñga wô'ô zaé?
Bê ñgá suan ê Mbálêmeyõ; [ wõnáa ] bê ñgá tõlane ê Melañgê.
ya, yà
31. Èfíá "ya" ñgê ke "yà" j'á beleban mevál ê mevál. Avál ê ne náa wo líti ê vôm ê mõt a a só ñgê ke ê vôm ê jôm j'á só. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
mbé [ yà ] ndá
èlé [ yà ] áfan
mís [ yà ] nlô
kòs ê [ yà ] ôsôé
mõs ê [ yà ] dên
õkòn ê [ yà ] mebo
ñgon [ yà ] Ámvam
ñgone Fôñ [ yà ] ê Ñgoazip
Andáñ a ne mon ê Yèmveñ [ ya ] Álum.
Yèkombô bê ne bõt ê [ yà ] bibótán.
Èjêt é n'è éyoñ wo bámêtan bifíá mfá'á yà jam èziñ wo kômbõ jô. Biyoñ b'iziñ, wo yiane bámêtan ê bifíá mfá'á yà jêt ôbõñ.
ajô te
31. Õ ne belan èjêt ê "ajô te" éyoñ wo líti atáta'a ôyílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Bí á yeme náa wo ê sáé ki mêlú ma; [ ajô te ] bí á yè ke wo síli mimvólán.
ê nde
32. Õ ne belan èjêt "ê nde" éyoñ wo ê kõ'õlan éfas ê baáa yà ájô; èfas éte é vá'a õyílí. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Me ñgá koene Asumu b'áa Èkúmá bê ju'an. [ Ê nde ] me ñgá vañ bê.
Ajomô a a kon ábum; [ ê nde ] ja'a a a wô'ô zaé, te wo señe nyê bidí.
Ñkaná: "Ávál anê bí ñgá dí nyiáa kúlu, [ ê nde ] bí á zu dí nyiáa zeê."
ñgê ke
33. Èjêt ê "ñgê ke" j'á beleban mfá'á yà líti édós ê yà jam ôsú. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Asómõ a a bôõ sí. Èkoziñ a a kon [ ñgê ke ] náa a a wo'on.
Mê njí yem ñgê a a bêle [ ñgê ke ] náa a a láa minsòs.
ve nanê
34. Õ ne belan èjêt ê "ve nanê" éyoñ wo líti atáta'a ê yà jam èziñ, anê d'á valè. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Ve nanê ] bê ñgá mane dí, bê kêlé.
A ne náa [ ve nanê ] a a kôlõ sí ê mam mê tyé., á ñga nyú meyok.
nté anê, nt'á anê
35. Èjêt ê "nté anê" ñgê ke "nt'á anê" j'á beleban éyoñ wo kób'ajô é tií aa atáta'a éyoñ. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
[ Nt'á anê ] tyé, me ñgá'án teke dí.
Bí ñgá'án teke dí[ nt'á anê ] tyé.
tyé kpwaá
36. Èjêt ê "tyé kpwaá" j'á bõñ mejô mêbàé. Éfas é bilí "tyé kpwaá" j'á líti jam d'á boban ê mam mê tyé. Ású bive'án, tót ê mêjô maná,
Asumu a ñgá yô ê ñgúmba álú; [ tyé kpwaá ] a ñgá nyú ékuk.
37. á dañ ê dañ
36. ñga ve
37. Nálè, nál'a ne náa…
Õ wô'õ duk, [ nál'a ne náa ] õ wô'õ láa minsòs.
38. M'a ê ke nlô aa asàé (asàé ébíén é bemê)
Éyoñ wo yóoé anyu, é bilí mesōñ.
Mimfèfè Bífíá
ê dós: _("to alternate"/"alterner")_
èdós (abui: bidós) _("(an) alternative"/"alternative")_
ê jêt: _("to express (an idea, a thought), to state something"/"exprimer une idée, etc")_
ê jêtan: _("to express self"/"s'exprimer")_
èjêt (abui: bijêt): _("expression"/"expression")_
ê kôm: _("to condition"/"conditionner")_
èkôm (abui: bikôm): _("condition"/"condition")_
èñgun (abui: biñgunm): _("pronoun"/"pronom")_
èwuwuñ (abui: biwuwuñ): _("complementary"/"complémentaire")_
èwuwuñ éñgun (ma, wo, nyê) (abui: biwuwuñ ê biñgun (bí, mía, bê)): _("complementary pronoun"/"pronom complémentaire")_
ê jo'olõ: _("to ascertain, to state with certainty (that something is true)"/"constater, établir avec certitude (que quelque chose est vraie)")_
ê kpwáa: _("to precede"/"précéder")_
ê mek: _("to introduce"/"introduire")_
ôbõñ (abui: abõñ): _("conjunction"/"conjonction")_
ônyut (abui: anyut): _("consequence"/"conséquence")_
ê vêndè: _("to compare"/"comparer")_
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com