Ñyé'án Búlu - Añgan 05 - Menda'a: "ne", "mbê", "ntóo"
1. Tót ê bífíá biná:
Fôñ, kaá (kaá mõt), mvam, ñgbwa
ñnêñ, beyêñ
sóé, sôsóé
2. Tó ê bêkõnõ'õ báná:
ê têt
ê láa minsòs, minàl
ê tyáé nja'a
3. Nda'a è n'èfíá j'á late bifíá bíbàé y'õ ôseñge. Nálé, nda'a è ne lat éñgun aa èfí'èfê. Menda'a mê n'abui aa mê ne mevál. Bí tame tátè aa nda'a "ne". Èbêñ ê yà tõñ é ne:
[ õnyenyet éñgun ] + ne + [ õkom ] [ + èfí'èfê ]
Tátè'è aa õnyenyet éñgun. Kõ'õláane èfíá "ne". Kõ'õláane õkom (ê mvús õkom, õ ne ê fe kõ'õlan éfí'èfê). Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Me ne sóé. Me ne sôsóé.
Õ ne kaá. Õ ne kaá mõt.
A ne ñnêñ. Bê ne beyêñ.
Bí ne ñgbwa.
Õ ne minsòs. Mí ne minàl.
A ne mvam. Bê ne mvam.
4. Ñkóbõ Búlu w'á vê ébêñ yà bi ôkom õ bela'ane kõnõk. Wo tátè kõnõ' aa ntótán yà jóé; õ manê kõnõ' aa "an" ñgê ke "án". Bive'án bí ne:
ê fúbu => mfúbán
ê jáñ => njáñán
ê lôm => nlômán
ê kõmesan => ñkõmesán
ê yem => ñyemán
ê jêmban => njêmban
Ású bive'án yà belane bifíá bíte, tót ê mêjô maná:
Me ne nlômán.
Õ ne ñyemán.
A ne mfúbán.
Bí ne njáñán.
Mí ne ñkõmesán.
Bê ne ñkõmesán.
5. Nda'a "ne" j'a beleban ê fe ású tít (ñgê ke betít), õnòn (ñgê k'anòn), jôm (ñgê ke bíôm), jam (ñgê ke mam). Wo kpwáa èfíá "ne" aa õmíês. Ású bive'ela'a, tót ê mam máná:
6. Avál afê yà belan nda'a "ne" é ne náa ô líti ê vôm jam é né, ñgê ke ê vôme jam d'á boban. Ású bive'ela'a, tót ê mêjô maná:
Me ne ê Bañgí.
Õ ne ê Zañemelima.
A ne ê Kõñgô.
Bí ne ê nlam.
Mí ne ê Yõkaduma.
Bê ne ê balánda.
7. Avále afê yà belan nda'a "ne" é ne náa ô ve èyõlé mõt. Ású bive'án, tót ê mam máná:
Me ne Ñkôtõ.
Õ ne Èbalée.
A ne Asám.
8. Avál afê yà belan nda'a "ne" é ne náa ô kat ayoñ ê mõt. Ñg'ájô d'á tinane fám jiá, èbêñ yà belan é ne:
[ me/õ/a ] + ne + monê + [ ayoñ ]
Ñg'ájô d'á tinane miñgá wuá, èbêñ yà belan é ne:
[ me/õ/a ] + ne + ñgon + [ ayoñ ]
Ñg'ájô d'á fombõ biñgá, ve biñgáa biñgá, èbêñ yà belan é ne:
[ bí/mí/bê ] + ne + beñgo bê + [ ayoñ ]
Ñg'ájô é n'asú ábui bêfám, ñgê ke fám jiá aa biñgá, ñgê ke befám aa biñgá, èbêñ yà belan é ne:
[ bí/mí/bê ] + ne + bobê + [ ayoñ ]
Tót ê mêjô maná:
Õ ne monê Fôñ. Õ ne ñgone Fôñ.
A ne monê Ñgelafís. A ne ñgone Ñgelafís.
Bí ne bonê bê Befia. Bí ne bobê Befia.
Mí ne beñgon bê Fañ. Mí ne beñgo bê Fañ.
Bê ne beñgon bê Ntúmu. Bê ne bobê Ntúmu. Bê ne Ntúmu.
9. Õ ne ê fe belan nda'a "ne" aa kõnõk. Nál'a ne zēn ê ya ê líti jam é nê boban. Ású bive'án, tót ê mam máná:
Me ne têt.
Õ ne têbe.
A ne fombõ.
Bí ne bêt.
Mí ne vô'ôlõ.
Bê ne wú.
10. Ê mvúse kõnõk, õ ne kô'õlan éfíá ñgê ke bifíá. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Me ne be'e ká.
Õ ne bu'ú bidí.
A ne dí ká.
Bí ne ba'ale ndá.
Mí ne tyáé nja'a.
Bê ne têbe têtelê.
11. Nda'a "ne" j'a kat jam ê yà éyoñ jí. Ñgê ê jam wo kóbõ é lõte ya, wo yiane belan nda'a èfê. Tót éfíá jiná:
mbê
Nda'a "mbê" j'á beleban mfá'á yà líti náa jam é lõte ya. Nda'a "mbê" è ne beleban aa õkom. Ású bive'án, tót ê mêjô maná:
Me mbê sóé. Me mbê sôsóé.
Õ mbê mewôk.
A mbê ñnêñ. Bê mbê beyêñ.
Bí mbê ñgbwa.
Mí mbê minsòs.
Bê mbê mvam.
12. Õ ne ê fe belan nda'a "mbê" náa ô líti ê vôm jam é ñgá boban ñgê ke ê vôme tít é mbê, ñgê ke ê vôme mõt a mbê. Ású bive'ela'a, tótê mêjô maná:
Me mbê ê mbó-ñgàl. Me mb'ê mbó-ñgàl.
Õ mbê ê Zañmelima. Õ mb'ê Zañmelima.
A mbê ê dulu. A mb'ê dulu.
Bí mbê ê Yõkaduma. Bí mb'ê Yõkaduma.
Mí mbê ê nlam. Mí mb'ê nlam.
Bê mbê ê balánda. Bê mb'ê balánda.
13. Õ ne ê fe belan nda'a "mbê" aa kõnõk. Wo belan kõnõ' avál anê bí á tê/kê belan õkom. Kõnõ' j'a líti jam é mbê ñgul ya ê boban. Ású bive'ela'a, tótê mêjô maná:
Me mbê wóban.
Õ mbê vak.
A mbê sômbõ.
Bí mbê wú.
Mí mbê sobõ.
Bê mbê búlan!
14. õ ne ê fe belan nda’a “mbê” aa éyõlè j'á tátè aa ntótán yà jóé, é kõ’õlánê kõnõk, é manê aa "an" ñgê ke "án". Ású bive'án yà belane bifíá bíte, tót ê mêjô maná:
Me mbê nlômán.
Õ mbê ñyemán.
A mbê mfúbán.
Bí mbê njáñán.
Mí mbê ñkõmesán.
Bê mbê ñkõmesán.
15. Éyoñ wo ê belan èfíá "mbê" aa kõnõ'õ nálé, ñgê wo yêne de mfí, õ ne kõ'õlan ê bifíá ê mvúse kõnõk. Ású bive'ela'a, tót ê mêjô maná:
Õ mbê tili ñkañete!
A mbê duk. A mbê láa minsòs.
Bí mbê jêñ ê bisáé.
Mí mbê têbe têtelê!
Bê mbê bêt ê ñkõl.
16. Nda'a èfê è j'a tótêbane náa "ntóo". Tót éfíá jiná:
ntóo
Èfíá "ntóo" j'a líti jam é táté ya, ñgê ke náa é ñgá táté, aa jam éte é ñgá'an é kele ôsú.
Èfíá "ntóo" è ne beleban aa õkom. Ású émek, tót ê mêjô maná:
Mê ntóo mvam.
Ô ntóo sóé. Õ ntóo sôsóé.
Á ntóo fek. Á ntóo mfefêk.
Bí ntóo õñgôñgõ.
Mí ntóo minsòs/minàl.
Bê ntóo ñgul. Bê ntóo miñguñgúl.
18. Nda'a "ntóo" è ne ê fe beleban aa kõnõk. Nál'a a líti mboán ô ñgá táté aa ô ñgá'án ô kele ôsú. Ású bive'ela'a, tót ê mêjô maná:
Mê ntóo dí.
Õ ntóo têbe.
Á ntóo fombõ.
Bí ntóo bêt.
Mí ntóo vô'ôlõ.
Bê ntóo búlan.
Á ntóo sobõ.
19. Õ ne ê fe kõ'õlan ê bifíá bifê. Ású bive'ela'a, tót ê mêjô maná:
Mê ntóo tili kálate.
Ô ntóo be'e ká.
Á ntóo tabe sí.
Bí ntóo jêñ ê bisáé.
Mí ntóo têbe têtelê.
Bê ntóo búlan ê nlam.
20. Tót ê bífíá biná:
asúk, nsúsúk, minsúsúk
fek, mfefêk, mimfefêk
mbiáé, bebiáé.
wúp, ñwúwúp, miñwúwúp
nsámbá, minsámbá
mfóp, mfôfóp
mvúk, mvúmvúk
èlēs, nlêlēs, minlêlēs
atyêñ, ntyêtyêñ, mintyêtyêñ
njêt, njêjêt, minjêjêt
ñkêkáp, miñkêkáp, èyõé
ñyêyók, miñyêyók
mfõfóm, mimfõfóm
nzôzóé, minzôzóé
ñgon, beñgon
ndók ndôndók, mindôndók
zôsõô, ñgõmõtõ, mbán
mvôn, bemvôn
mvõl, mvõmvôl, mimvõmvôl
wòñ, ñwôwòñ
abeñ, akap, ayàp, avúmán, balánda, ánye'ê, átán, bikálák, èñgelezêk, èsôs, èvôl, fiañga, mbán, mbõk, mfúbán, njem, mbó-ñnôm, ñkañete, miñyénè, nseñ, ñgõmõtõ, õjíbí, ñkêkás, ñkoé, õsesa, õfena'a, ñkôkòn, ñkáñge, nseñ, õkõlõt, õñgbwátêñgbwát, zòk
Tót ê bíyõlè bíná:
Kanáda, Kumba, Meñgoñê, Sudáñ, Tíbátí, Wúum, Yõkô, Yõkaduma
21. Tót ê bêkõnõ'õ báná:
ê báñete fembé, fa/mefa
ê bi mvú, ê bi bekábat, ê bi sô
ê bômbõ sí, ê bômbõ sôsóé
ê bun mfíáñ
ê bup fôn
ê búti viēk
ê fatè kábe
ê jáé bíkõndè
ê kalane fóé, ê kalan ê mbáñêtê
ê kándé bidí
ê kóbõ Búlu
ê tabe sí, têtoó
ê títane mvú
ê tyi ká
ê ve'ê fe'ê
22. Tót ê bíyõlé meyoñ bíná:
Biyeñ, Fôñ, Mvô'õ Bêlíñga, Ñgoé, Zaman
Èjombo, Èsa-Ébeñ = Èsébeñ, Èsa-Ékõtan = Èsékõtan, Èsa-Éla'an = Èséla'an, Èsakóé, Èsaman, Èsantõnda, Èsazoé, Èsábikula, Èsámenyum, Èsámvak, Èsá-ntõnda = Èséntõnda, Èsáñgok, Èsaáwoó, Èsaman, Èsátõlõ, Èsêl, Èsáñgbwam, Èsosim, Èvúzok.
Yèkombô, Yèbáé, Yèmbót, Yèmbôñ, Yèmeka'a (Yèmekak), Yèmevoñ, Yèmfêk, Yèminsem, Yèmóñ, Yèmvak, Yémvam, Yèmvañ, Yènjõk, Yèñgap, Yétõtan, Yemeyema'a, Yèsok, Yèmveñ, Yèmejit, Yètom, Yètôtan, Yètyáñ, Yèvôl.
https://www.ngun.org/boulou-2/classification-avuso/
23. Õnyelè 1: Belá'an ébêñ ê jiná:
[ õnyenyet éñgun ] + ne + õkom [ + èfí'èfê ]
Tátè'è aa õnyenyet égun. Kõ'õláane nda'a "ne". Kõ'õláan èfíá ñgê ke bifíá.
24. Õnyelè 2: Belá'an ébêñ ê jiná:
[ õnyenyet éñgun ] + mbê + õkom [ + èfí'èfê ]
Tátè'è aa õnyenyet égun. Kõ'õláane nda'a "mbê". Kõ'õláan èfíá ñgê ke bifíá.
25. Õnyelè 3: Belá'an ébêñ ê jiná:
[ õnyenyet éñgun ] + ntóo + õkom [ + èfí'èfê ]
Tátè'è aa õnyenyet égun. Kõ'õláane nda'a "ntóo". Kõ'õláan èfíá ñgê ke bifíá.
27. Õnyelè 4: Belá'ane ébêñ ê jiná:
[ õnynyet éñgun ] + [ ne/mbê/ntóo ] + [ kõkõk ] [ + èwuñ ]
Tátè'è aa "ne", ñgê ke "mbê", ñgê ke "ntóo". Kõ'õláane kõnõk. Kõ'õláan èfíá ñgê ke bifíá.
28. Õnyelè 5: Belá'ane ébêñ ê jiná:
[ õmíês ] + [ ne/mbê/ntóo ] + [ kõkõk ] [ + èwuñ ]
Tátè'è aa "ne", ñgê ke "mbê", ñgê ke "ntóo". Kõ'õláane kõnõk. Kõ'õláan èfíá ñgê ke bifíá.
29. Õnyelè 6: Belá'ane ébêñ ê jiná:
[ õnynyet éñgun ] + ne + [ monê, bobê, ñgon, beñgo bê ] + ayoñ
Tátè'è aa õnyenyet éñgun. Kõ'õlán èfíá "ne". Kõ'õláan "monê", ñgê ke "bobê", ñgê ke "ñgon", ñgê ke "beñgo bê". Kõ'õláan èyõlè áyoñ.
30. Õnyelè 7: Belá'ane ébêñ ê jiná:
[ õnyenyet éñgun ] + vúmane + èyõlè áyoñ
Belá'an èñgun (me, õ, a, bí, mí, bê). Kõ'õláane "vúmane". Kõ'õláan èyõlè áyoñ.
anjen (abui: menjen): state/état
kõnõ'õ anjen (abui: bekõnõ' ê menjen): verb(s) of state/verbes d'état
añgan (abui: mêñgan): lesson/leçon
èjêt (abui: bijêt): expression/expression
èla'é, (èla'aé) (abui: bila'é, bila'aé): comment/commentaire
èñgun (abui: biñgun): pronoun/pronom
èvosõ (abui: bivosõ): reminder/rappel
èwuñ (abui: biwuñ): complement/complément
nda'a (abui: menda'a): copula/copule
ñkpwáa (abui: miñkpwáa): previous/précédent
ntôõ (abui: mintôõ): next/suivant
õkom (abui: akom): adjective/adjectif
õmíês (abui: amíês): subject/sujet
õvõvõt (abui: avõvõt): special/spécial
õseñge (abui: aseñge): sentence/phrase
Ê váná, bí á ye'é anê bí nê belan õñgbwa'aé "ne" aa õkom. Ñgê wo yêne jam èziñ bí á yiane tyendé, kat ê bía mfá'á ya bila'aé.
This lesson shows how to use the copula "ne" and an adjective. If you have a comment, a suggestion, or a critique, please write it in the Comments section.
Cette leçon montre comment utiliser la copule "ne" et un adjectif. Si tu as des commentaires, des suggestions, ou des critiques, écris-les dans la section des commentaires. (n k o b o b u l u AT g m a i l dot c o m)
Nsámá'a-Ndetên: http://www.nkoboboulou.com/nkoban/Angan10.htm