Èmek
Èfíá é ne bi (ñgê ke náa é ne duñ aa) õten wúá, aten ébàé, aten élál, akeêke. Bifíá bíbàé bí ne mimbôm éyoñ bifíá bíte bí á tóteban, ñgê ke náa bí á duñ, avále dá. Nál'a ne náa õten wóp w'á duñ avále dá, ñgê ke náa aten dáp ése d'á duñ avále dá. Ñg'éfas jíá yà bifíá bíbàé j'á selan ê mintótán, bifíá bíte bí njí bo ê mimbôm.
Mimbôm Yà Ôtene Wúá
Biyoñ b'iziñ, èfíá é bil'ôten wúá. Éyõñ èfí'èfê j'á duñ an'éfí'éte, bifíá bíbàé bíte bí ne mimbôm. Bive'án bí ne:
e sa: Zá a ê "sa" bidí?
("to dispute: Who is disputing the food (Who is trying to take all the food away)?"/"s'accaparer tout: Qui essaye d'accapparer toute la nourriture?")
sa, sake, saáke: "Sa" ke ma (Saáke ma)!
("not: Not me!"/"pas: Pas moi!")
wú: """
("demonstrative pronoun: ceci: to die, to have had enough"/"pronom démomstratif: ceci, cette chose: mourrir, avoir assez")
e wú
("to die, to have had enough"/"mourrir, avoir assez")
Bifíá biná bí njí ke bo ê mimbôm:
e vus :: e vús
("to miss, to fail :: to swell, to increase in size"/"ratter (un but) :: gonfler")
Bífíá biná biná bí njí ke bo ê mimbôm:
e yem:
("to know ôwõndõ áfúp.
e yêm
("to be/become stuck ôwõndõ áfúp.
Mimbôm Mintótán Yà Jôé Été
Abui bifíá bí á belan ntótán yà jôé èté. Ású na bifíá bíbàé bí bo mimbôm, bifas bíáp yà mintótán yà jôé èté mí á yiane duñ ávále dá. Bive'án bí ne:
njóñ: Njóñ yà zàñ Èbolêwo'o - Lôlô ô ne jôé na Mekót-a-Jáman.
"road: The road from Ebolewa to Lolodorf is named Mekotajaman."/"route: La route d'Ébolowa à Lolodorf s'appelle Mekotajaman.".
Bífíá biná biná bí njí ke bo ê mimbôm:
mvaé: Mvaé è ne èves jíá yà bíves bí nê ábum ôsú.
("rib: The rib is one of the bone on the belly."/"cô: La côte est un des os qui se trouvent sur le ventre.").
mváé: Me ñgá dí mváé mfíáñ ôwõndõ aa aañgõ'é.
.
Èdùñ Ntyõá
Bifíá b'iziñ bí á man aa ntótán édùñ ntyõá. Mbôm w'á yenè ñgê mintótán mí n'avál dá. Bive'á bí ne:
jôé: Jôé d'á vólõ mõ-a-binam náa á wõ'õ binyum.
("nose: The nose helps a person to perceive smells.á/"nez: Le nez permet à k'être humain de percevoir les odeurs.")
jôé: Me ne jôé na Ahmadou Ahidjo Èñgõlô Rodrigue.
("name: My name is Ahmadou Ahidjo Engolow Rodrigue."/"Mon nom c'est Ahmadou Ahidjo Engolo Rodrigue.")
Mimbôm Yà Áten Ébàé
Ñg'éfí'é bil'áten ébàé, mbôm wé ô n'èfí'èfê é bil'áten ébàé aa bifíá bíte bíbàé bí á duñ aválê dá. Bive'án bí ne:
e yé'è.
("to learn:"o wo ê nlô?
e yé'è.
("to lean something against something else:"o wo ê nlô?
Bifíá biná bí njí ke bo ê mimbôm:
abam: Énòñ ê jiná j'á nyum abam.
("urine small: This bed smells like urine."/"odeur d'urine: Ce lit a une odeur d'urine.".
abám: ám ô bíi ya.
Kele nyíin ê nd'éèté.
Mimbô Yà Ábui Áten
e tyili ("to give up"/"abandonner"): fíá é ne:e vaa = e vBive'án biduan bí ne:B
Z' di = Z'áka'á bet'èlé di?
e tyili ("to forbid"): m'a ke e jal = Äkítí, m'a ke ê jal.
e yále
("to raise (a child), to rear (a child):"kaná. a bet'él")
e yále
("to exit from a path:"kaná. a bet'él")
Bífíá biná biná bí njí ke bo ê mimbôm:
e ye'ele:
to cherish (a child, so that nothing bad would happen to him/her)
e yê'êle:
to teach
"a" ô ne " Ètám étám éyoñ wo kóbõ aa mõt mfê ñgê ke náa wo belan "a" a n'éñgun. "A" atê a ne tóteban, ñgê ke ê tiliban, aa èmep ê yà "a". Bive'án bí ne:Á bóne bam, vôôlan a nê m'a lêp mía. bámetán aa õnjes õfê. Ê ñkóbõ Búlu, ñgê ke ê ntilán Búlu, éyoñ anjes d'á selan, aa wo bámetán dê (anê "ie" ñge ke "ea"), õnjes ôse ô bilí édùñ jé (mbámetán ánjes ô ne teke kõ'õlõ édùñ jíá).
Ê nde bê ñgá kate nyê na nyiá á kôlô ya sí.Õnjes ê "a" é ne bámetan aa ébíén. Be "a" bêbaáne b ane "aa". Õ ne fe èlé be náa "ä" (metòn mêbáé m'á líti be "a" bêbáé).
Õzáñe moné w'á zu be moné w'á è bíá jn.
Éyoñ wo báaá", ñgê ke "áa". be "a" bêbáé, biyoñ b'iziñ yà "a" wuá ô ne selan ntòtán "a" mbòk. Bive'án bí ne:
B'á te/ke ma bíá ane éfíá jíá = Ji'ét'é ne bí' an'éfíá jíá. náa á bíáé ya té ba.
Èduñ Ntyõá yà "a"
Õnjes ê "a" é ne bámetan Ônjes "e" (ñgê ke "è" ñgê ke "é") é ne fe beleban étám éyoñ é ne éñgun. Ève'án é ne: õnjes "é" . Mintiláne yà "a" mí á belan amvoé ya "a". Mimbámetán ya " aa "é" mí á kô'ôlô èduñe ntyõá. Biveán bífíá bí ne: ba. "a" aa límítán aa èduñ ntyõá. Õ ne tilí be "a" bêbáé, ñgê ke "ä", aa "é". Bive'án bí ne: Éláé jiná j'á faaé = Éláé ji j'á fäé.M'a kômbô faaé éfúfúp ájô di = M'a kômbô fäé éfúfúp ájô di.
Sesalê
Ê ntlábòne bam, vô'ôlan a nê m'a lêp míá. Búlu, õnjes "a" é ne teke kpwáa "i", ñgê ke "o", ñgê ke "u".
Èñgun "e"
Avál án'ônjes "a", õnjes "e" é ne beleban étám éyoñ wo vê zia ("Direction") (õ ne ê fe belan "ê" anê õmvoé yà "e"). Ève'án é ne:
Ndá jôé é ne mfúbán.
Èduñ "ee"
Ônjes "e" é ne bámetan aa "e" mfê, anê "ee". Biyoñ b'iziñ, ntòtán "e" wuá w'á selan wú õvòk. Bíve'án bí ne:
Abui bõt bê ñgá bo mbamba bê mam: Martin Paul Samba, Enoh Meyomesse, Oba'a Mbeti, Engoh Pierre Désiré, akeeke.
Ntótán "ea"
Ñkeáne ôsú, b'á ye zu bíá ê mvús.
Sesalê
Ê ntláne Búlu, õnjes "e" é ne teke kpwáa õnjes õfê.
Èkañgá "i" aa "i"
Õnjes ê "i" é ne bámetan aa "i" mfê. Be "i" bê ne tiliban ávále dá. Õ ne tili náa "ii" ñgê ke "ï". Ève'án é ne:
Vedá mintòtán mí "i" aa "a" mí ne tyéndé. Ajô te õ ne belan amvoé dáp éyoñ wo ê tili. Bive'án bífíá bí ne:
Èduñ "iaé"
Bifíá b'iziñ bí á báa biá yà fiañga. "i", "a", aa "é". Nál'ä kô'ôlô édùñe ntyôá. Ève'án é ne:
M'a wô'ô na õ ñgá bíáé mimbíás míbáé = M'a wô'ô n'õ ñgá bíáé mimbíás.
Ntótán "ie"
Èfíá é ne bi mbámetán "i" báa "e", náa "ie". Bive'án bífíá bí ne:
Biyoñ b'iziñ ntòtán "i" w'á selane wù "e". Ê nde õ ne bê tili mêvále mêbáé. Ève'án éfíá é ne:
;Õnjes ê "i" ê "e"êl
Ève'án éduan é ne:
Wo míén wo yem náa bon bêbíén bê ne ê be nyiá émíén.
Ntótán "io"
Õnjes ê "i" (ñgê ke amvoé dé) é ne bámetan aa èkañgá "o" (ñgê ke amvoé dé). Bive'án bífíá bí ne: Viò, fíò
Ntótán "iu"
Õnjes ê "i" é ne bámetan aa èkañgá "u" (ñgê ke amvoé dé). Ève'án éfíá é ne:
Viú
Õnjes "o"
Èñgune "õ/ô"
Õnjes ê "o", á dañe dañ õmvoé wé, é ne beleban étám. Avále te, "ô" ñgê ke "õ" a n'èñgun. Bive'án bí ne:
Õ ba'ale ma bika'á éyoñ w'a ye sò ê jal.
Mbôlô a mô. Ye õ ne mvo'é?
Nde ñne õ nê ôkúkut aná?
Mbámetán "o" aa "o"
Èkañgá "o" é ne bámetan aa õnjes "o" éfe (bôt b'éziñ anê Dr Amvembe Amvembe b'á tili ameñ éziñ náa "loone, koone"). Biyoñ b'iziñ, be "o" bête b'á selan ntòtán. Bive'án bí ne:
Amú jé nyo mon a toò ê tyiá?
Ntótán "oa"
Õnjes ê "o" é ne bámetan aa èkañgá "a" (ñgê ke amvoé dé). Bive'án bí ne:
Bõte ya melú kôá bê mbê mimfefêk.
Te sôan ma. Mone wôé a ne èbiasé.
Mboán mvam ô ne mbamba jam.
Ntòtan "oe"
Èkañgá "o" (ñgê ke amvoé dé) é ne bámetan aa õnjes "e". Bive'án bí ne:
M'a tê/kê wôé mvêp ôlám.
Kôlô'õ me mís! Kele wôé!
Anê m'a tê vulan, bõt b'éziñ b'á tili "ê loone, ê koone"; ve bõt befê ke anê A.C. Good, George Schwab b'á tili náa "loene, koene"). Bive'án bí ne:
M'a yi ô loene ma dên ê mam mê ñgô'é.
Ñgê wo jêñe ma ntáñetê, za'á koene ma ê ndá dên.
Èduñ Ntyõá yà "o"
Õnjes ê "o", ñgê ke õmvoé wé, é ne bámetan aa õnjes "é". Mimbámetán yà "o" aa "é" mí á kô'ôlô èduñe ntyõá. Bive'án bífíá bí ne:
foé, koé, kôé, ê lòé. Bive'án biduan bí ne:
Dên bi á dí kòé.
Me bili mbamba fòé.
Bifíá b'iziñ bí bilí "o" aa límítán aa èduñ ntyõá. Õ ne tilí be "o" (ñgê ke amvoé dé) bêbáé, aa "é". Bive'án bí ne: Éyoñ bí ñgá ke ji émvañgên, bí ñgá yênê kôé é maneya ê booé.
Mone nyiná aa kòoé abui. Kele nyê ê ndá biañ.
M'a tê wôé mvêp. Kelê je vòoé.
Sesalê
Ê ntiláne Búlu, èkañgá "o" é ne teke kpwáa õnjes "u".
Õnjes ê "u"
Ê Bámetan "u" aa "u"
Èkañgá "u" é ne bámetan aa "u" mfê. Õ ne tilí be "u" bêbáé, anê "uu". Ñgê ke náa õ ne tilí "ü". Éve'án é ne:
Ê miñgá wôé a ne mbamba miñgá. Te wo suu nyê.
Be "u" bê ne belan amvoé dé. Ève'án é ne:
Ê miñgá nyi á mbême bíáé. Abum dé é ntòo ndúu.
Ntótán "ua"
Õnjes ê "u" (ñgê ke amvoé dé) é ne bámetan aa èkañgá "a" (ñgê ke amvoé dé). Bive'án bí ne:
Kelê fombô mone wôé. aa dí ñguán!
Zá áka'á búá di? Wo káte yêne ékuá miñgá é ne kuane wo memua, amú õ ne éfùá!
Ntótán "ui"
Èkañgá "u" (ñgê ke amvoé dé) é ne bámetan aa "i" (ñgê ke amvoé dé). Bive'án bí ne:
Akêkui dên, éyoñ ése wo ê jome ma, m'a wô'abui mevak.
Befui bê ne me njálãn ê ndá.
Sesalê
Ê ntiláne Búlu, Õnjes ê "u" é ne te ke kpwáa èkañgá "e" ñgê ke "o".