Mbámetán Ônjes
Èmek
Mintótán yà ñkóbõ Búlu mí ne mevále mevál. Bimep ê yà mintótán bífíá bí á só ánjes. Ñkóbõ Búlu ô bilí ánjes étáan: a, e, i, o, aa u. Õnjes ôse w'á mep aa ntótán.
B'á belan anjes mevále mevál. Õ ne belan õnjes ètám (anjes "a", "e", aa "o", aa bimep bíáp). Õ ne bámetán ônjes aa akeñge. Õ ne bámetán ônjes aa õnjes. Bí á zu fombô ê mimbámêtán mí ánjes aa anjes.
Mejôntõm Yà Mbámetán
Ñkóbõ Búlu, ñgê ke ntilán Búlu, ô bilí mejôntõm mfá'á yà mimbámetán mí ánjes. Avále dá yà ônjes w'á wô'ôtan ê ñkóbô Búlu é ne náa õnjes ô ne bámetán aa ôbién, anê "aa", "ee", "ii", "oo", ñgê ke "uu". Biyoñ b'iziñ éyoñ õnjes w'á bámetán aa ôbien, èfas jíá y'été j'á selan ê ntótán õvók. Nálé õ ne bi "aa", "aá", ñgê ke "áa".
Õnjes ô ne fe bámetán aa õnjes õfê. Ê ñkóbõ Búlu, ñgê ke ê ntilán Búlu, éyoñ anjes d'á selan, aa wo bámetán dê (anê "ie" ñge ke "ea"), õnjes ôse ô bilí édùñ jé (mbámetán ônjes ô ne teke kõ'õlõ édùñ jíá).
Ônjes "a"
Ônjes Ê "a" Ètám
Õnjes ê "a" ô ne beleban étám éyoñ wo kóbõ aa mõt mfê ñgê ke náa wo belan "a" a n'éñgun. "A" atê a ne tóteban, ñgê ke ê tiliban, aa èmep ê yà "a". Bive'án bí ne,
Á bónê bam, vô'ôlan anê m'a lêp mía.
Mónê wom a betê élé = Mónê wom a bet'élé.
Ê nde bê ñgá kate nyê na nyiá á kôlô ya ê sí.
Mbámetán "a" aa "a"
Õnjes ê "a" ô ne bámetan aa ôbíén. Be "a" bêbaáne bê ne tiliban ávále dá, anê "aa". Õ ne ê fe tili bê náa "aa". Bive'án bífíá bí ne, baabe, betaa, aakítí, aalú, aamōs.
Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê daa, ê vaa.
Bive'án bí áseñge bí ne,
Bí á ye ke ê jàl aakíti.
Zá áka'á betaa èlé di? = Z'áka'á bet'è èlé di?
Õzáñe bêkábe w'á zu bíá jaa.
Éyoñ wo bámetan be "a" bêbàé, biyoñ b'iziñ ntótán yà "a" wúá ô ne selan ntótán "a" õvók. Bive'án bí ne, kaá, saáke, ñgaá. Bive'án bí áseñge bí ne,
Ê ndá nyiná è ne njálán aa bidí. = Ê ndá nyin'é ne njálán aa bidí.
B'á tê/kê ma kate náa á bíáé ya móne baáa.
Nté anê tyé, ô njí bo ésáé èziñ! = Nt'á anê tyé, ô njí bo és'é èziñ!
M'a víni ê mõt a a láa minsòs.
Èdùñ Ntyõá yà "a"
Õnjes ê "a" ô ne bámetan aa õnjes ê "é" aná, "aé". Mimbámetán yà "a" aa "é" mí á kô'ôlô èdùñe ntyõá. Bive'án bífíá bí ne,
èbaé, ôbaé, mbaé, mvaé
Mintiláne yà "a" mí á belan bimep ê yà "a". Bive'án bífíá bí ne,
èláé, èsáé, mváé, mintáé, õkáé, bêbàé, èsàé
Bive'án áseñge bí ne,
Jáé d'á táé ma.
Zambo a bilí bón bêbàé.
Nt'á anê tyé, ô njí bo ésáé èziñ! = Nt'á anê tyé, ô njí bo és'é èziñ!
Ê ndá nyiná è ne njálán aa befêfáé.
Nlímítán Èduñ Ntyõá yà "a"
Bifíá b'iziñ bí bilí "a" aa límítán aa èdùñ ntyõá. Õ ne tilí be "a" bêbàé, ñgê ke "aa", aa "é". Bive'án bí ne,
Éláé jiná j'á faaé.
M'a kômbõ faaé éfúfúp ájô di.
Èjí'an Ékañgá
Mbámetán ônjes ô ne kándéban aa èjí'an ékañgá. Anê bí yêne ya, èkañgá "a" (ñgê ke bimep bíé) é ne bámetaneban aa ébíén; mbámetán ô sela'an aa èjí'an ékañgá. Bive'án bífíá bí ne, ma'a, mba'ale, mva'a, ñga'a, ñga'aban, ñka'alè, aa ta'a. Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê ba'abe, ê da'abe, aa ê sá'ále.
Anê bí yêne ya, èkañgá "a" é ne bámetaneban aa õnjes õfê; mbámetán ô sela'an aa èjí'an ékañgá. Bive'án bífíá bí ne ñka'alè aa ñká'álé.
Biyoñ b'iziñ, èfas jíá yà ntótán j'á tyéndè. Bive'án bífíá bí ne mbá'a aa ñka'á. Ève'án kõnõ'õ é ne ê yá'a.
Anê bí yêne ya, mimbámetán m'iziñ mí á belan èdùñ ntyõá. Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê ba'aé, ê tá'aé aa ê ya'aé.
Sesaalê
Ê ntiláne Búlu, õnjes "a" ô ne teke kpwáa "i", ñgê ke "o", ñgê ke "u".
Õnjes ê "e"
Èñgun "e"
Avál án'ônjes "a", õnjes "e" ô ne beleban étám éyoñ wo ê belan "e" anê mvíník (õ ne ê fe belan "ê" anê émep ê yà "e"). Ève'án é ne:
Aakítí, m'a ke ê jàl.
Ônjes "e" (ñgê ke "è" ñgê ke "é") ô ne ê fe beleban étám éyoñ ô n'éñgun. Ève'án é ne,
Ndá jôé è ne mfúbán.
Èdùñ "ee"
Ônjes "e" ô ne bámetan aa "e" mfê, anê "ee". Bíve'án bekõnõ'õ bí ne ê kee aa ê vee
Biyoñ b'iziñ, ntótán "e" wuá w'á selan ê wú õvòk. Bíve'án bí ne,
Tabê'e nê sèe!
Kelê ê nd'é èté.
Abui bõt bê ñgá bo mbamba bê mam: Martin Paul Samba, Enoh Meyomesse, Oba'a Mbeti, Engoh Pierre Désiré, akeeke.
Ntótán "ea"
Èkañgá "e" (ñgê ke bimep bíé) é ne kpwáa "a" (ñgê ke bimep bíé) anê "ea". Bive'án bí ne,
Ñkeáne ôsú, b'á ye zu bíá ê mvús.
Zá á ká'éles mí nê di? Ñgúmbá môs ve nléán soñgò?
Èjí'an Ékañgá
Biyoñ b'iziñ, ntótán "e" (ñgê ke bimep bíé) w'á bámetan aa ntótán "e" (ñgê ke bimep bíé) õfê vedá mintótán mí sela'an aa èjí'an ékañgá. Bive'án bífíá bí ne, mbe'e aa ève'ela (ñgê ke, ève'ela'a). Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê be'e, ê be'ele, ê de'ele, ê ndê'êle (ñgê ke, êndêñêle), aa ê s"è'è".
Biyoñ b'iziñ, èfas jíá yà ntótán "e'e" j'á tyéndè. Ève'án éfíá é ne, fe'ê. Bive'án bekõnõ'õ bí ne, b"e'ê", t"e'ê", aa ê b"é'è".
Anê bí yêne ya, ntótán "e" (ñgê ke bimep bíé) ô ne bámetan aa ntótán ônjes õfê (ñgê ke bimep bíé)
Sesaalê
Ê ntiláne Búlu, õnjes "e" ô ne teke kpwáa õnjes õfê.
Õnjes ê "i"
Èkañgá "i" aa "i"
Õnjes ê "i" (ñgê ke bimep bíé) ô ne bámetan aa "i" (ñgê ke bimep bíé) mfê. Be "i" bê ne tóteban (a ê tiliban) ávále dá. Õ ne tili náa "ii". Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê diin (aa ê dii) aa ê tii. Ève'án ôbêm é ne,
Zá'á ma diine mbé!
Biyoñ b'iziñ, be "i" bêbaáne b'á selan ntótán aa ntilán. Bive'án bekõnõ'õ bí ne, ê bíi, ê jíi, aa ê nyíin. Bive'án ábê bí ne,
Kóé é tií ôlám.
Õlám ô bíi ya.
Kelê nyíin ê nd'é èté.
Ntótán "ia"
Ntótán, ñgê k'èkañgá, "i" (ñgê ke bimep bíé) é ne bámetan aa õnjes "a". Bive'án bífíá bí ne, biañ, fiañga. Bive'án bí áseñge bí ne,
Nyo món a a dí tyia.
Za'á yia "Á Mbamba Sí Jañgán".
Vedá mintótán mí "i" aa "a" mí ne tyéndé. Ajô te õ ne belan bimep bíáp éyoñ wo ê tili. Bive'án bífíá bí ne,
miàk, bíál, èfíásá
Bive'án bí áseñge bí ne,
Medjo Me Nsom Jacob a ñgá yiane yiá abeñe biá.
Za'á yia bía biá yà fiañga.
Á bónê bam, vô'ôlan a nê m'a lêp míá.
Jiá éte é ne bíá anê éfíá jíá = Ji'ét'é ne bí' an'éfíá jíá.
Èdùñ "iaé"
Bifíá b'iziñ bí á bámetan "i", "a", aa "é". Nál'a a kô'ôlô édùñê ntyõá. Bive'án bífíá bí ne, abíáé, bíáé (abui ê yà "jáé"), mbiaé, mbíáé, aa miaé. Ève'án kõnõ'õ é ne, aa ê bíáé.
Bive'án áseñge bí ne,
M'a wô'ô na õ ñgá bíáé mimbíás míbáé = M'a wô'ô n'õ ñgá bíáé mimbíás.
Ntótán "ie"
Èfíá é ne bi mbámetán "i" b'áa "e", náa "ie". Bive'án bífíá bí ne, mienê aa viek
Ève'án kõnõ' é ne, ê biek.
Biyoñ b'iziñ, ntótán yà éfase jíá w'á tyéndè. Bive'án bífíá bí ne, míêl, mbíên, míé.
Ève'án ôbêm é ne,
Woó míén wo yem náa bón bêbíén bê ne ê be nyiá émíén.
Ntótán "io"
Õnjes ê "i" (ñgê ke bimep bíé) ô ne bámetan aa èkañgá "o" (ñgê ke bimep bíé). Bive'án bífíá bí ne, vió aa fío.
Ntótán "iu"
Õnjes ê "i" ô ne bámetan aa èkañgá "u" (ñgê ke bimep bíé). Ève'án éfíá é ne, viú.
Õnjes Ê "o"
Èñgun Ê "õ/ô"
Õnjes ê "o", á dañe dañ èmep jé, ô ne beleban étám. Avále te, "ô" ñgê ke "õ" a n'èñgun. Bive'án ábê bí ne,
Õ ba'ale ma bika'á éyoñ w'a ye só ê jàl.
Mbôlô a mõ! Ye õ ne mvo'é? = Mbôl'á mõ! Y'õ ne mvo'é?
Nde ñne õ nê ôkúkut aná? = Nd'õ ô n'õ n'ôkúkut aná?
Mbámetán "o" aa "o"
Èkañgá "o" é ne bámetaneban aa õnjes "o" õfê. Biyoñ b'iziñ, be "o" bête b'á selan ntótán. Bive'án bí ne,
Amú jé nyo mon a toó ê tyiá?
Jôp é tôo ya.
Ye boó a ne fó'ó wo ê nlô?
Ntótán "oa"
Õnjes ê "o" é ne bámetan aa èkañgá "a" (ñgê ke bimep bíé). Bive'án bí ne,
Bõt ê yà melú kõá bê mbê mimfefêk.
Kelê kôan ôwõndõ áfúp.
Te sôan ma. Mónê wõé a n'èbiasè.
Mboáne mvam ô ne mbamba jam.
Ntótán "oe"
Èkañgá "o" (ñgê ke bimep bíé) é ne bámetaneban aa õnjes "e". Bive'án bí ne,
M'a tê/kê wôé mvêp ôlám.
Kôlô'õ me mís! Kele wôé!
Anê m'a tê vulan, bõt b'éziñ b'á tili "ê loone, ê koone"; ve bõt befê ke anê A.C. Good, George Schwab b'á tili náa "loene, koene"). Bive'án bí ne,
M'a yi ô loene ma dên ê mam mê ñgô'é.
Ñgê wo jêñe ma ntáñetê, za'á koene ma ê ndá dên.
Èduñ Ntyõá yà "o"
Õnjes ê "o", ñgê ke bimep bíé ô ne bámetaneban aa õnjes ê "é". Mimbámetán yà "o" aa "é" mí á kõ'õlõ èduñe ntyõá. Bive'án bífíá bí ne,
foé, koé, kôé, ê lòé.
Bive'án biduan bí ne,
Dên bi á dí kóé.
Me bili mbamba fóé.
Ye mí ne jam ése v'éboboé?
Nlímítán Èduñ.
Ntyõá yà "o"
Bifíá b'iziñ bí bilí "o" aa límítán aa èduñ ntyõá. Õ ne tilí be "o" (ñgê ke bimep bíé) bêbáé, aa "é". Bive'án bí ne,
Éyoñ bí ñgá ke ji émvañgên, bí ñgá yênê kôé é mane ya ê booé.
Mónê nyiná a a kóoé abui. Kelêe nyê ényeñ.
M'a tê wôé mvêp. Kelê je vóoé.
Sesalê
Ê ntiláne Búlu, èkañgá "o" é ne teke kpwáa õnjes "u".
Õnjes ê "u"
Ê Bámetan "u" aa "u"
Èkañgá "u" é ne bámetan aa "u" mfê. Õ ne tilí be "u" bêbàé, anê "uu". Éve'án é ne,
Ê miñgá wõé a ne mbamba miñgá. Te wo suu nyê.
Éyoñ wo bámêtan be "u", "u" wuá a ne belan èmep. Biyoñ b'iziñ, wo belan "uú" ñgê ke "úu". Ève'án é ne,
Ê miñgá nyi á mbême bíáé. Abum dé é ntòo ndúu.
Ntótán "ua"
Õnjes ê "u" (ñgê ke bimep bíé) é ne bámetan aa èkañgá "a" (ñgê ke bimep bíé). Bive'án bí ne,
Kelê fombô mónê wõé. A a dí ñguán!
Zá áka'á búá di? Wo káte yêne ékuá miñgá é ne kuanê wo memua, amú õ ne éfua!
Ntótán "ui"
Èkañgá "u" (ñgê ke bimep bíé) é ne bámetan aa "i" (ñgê ke bimep bíé). Bive'án bí ne,
Akêkui dên, éyoñ ése wo ê jome ma, m'a wô' ábui ê mevak.
Befui bê ne me njálãn ê ndá.
Sesaalê
Ê ntiláne Búlu, Õnjes ê "u" é ne te ke kpwáa èkañgá "e" ñgê ke "o".
ajôntõm (abui: mejôntõm): (general) rule/règle (générale)
èmek: introduction
èmep (abui: bimep): variant/variante
èñgun (abui: biñgun): pronoun/pronom
ènyeñ (abui: binyeñ): hospital/hôpital
ê kpwáa: to precede/précéder
ê mek: to introduce/introduire (une personne, une idée, etc)
ê mep: to vary/varier
õseñge (abui: aseñge): sentence/phrase
õnjes (abui: anjes): vowel/voyelle