Biten
1. Ètene Jíá
1.1. Èmek
Èten é ne ntótán yà éfíá. Èfíá èziñ é ne bi ntótán wúá. Èfí'éfê é ne bi ábui míntótán. É ne fe nálé aa biten: èfí'é ne bi étene jíá ñgê k'abui ê biten. Èten é ne wô'ôtan aa akeñge dá aa õnjese wúá; vedá biten biziñ bí á belan aa tiliban aa abui ê mekeñge.
1.2. Õfôten
Èfíá é ne bi ntótán wúá. Bí á jô n'èfí'éte é bilí étene jíá. Bí á kpwep èfí'éte náa õfôten. Afôfôten bífíá èziñ d'á tiliban aa bikañgá bíbàé: akeñge aa õnjes. Bive'án bí ne:
fa, ká, ye
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê ta, ê yi, ê vê, ê ke, ê yô
Afôfôten bífíá èziñ d'á tiliban aa bikañgá bílál: akeñge, õnjes, aa akeñge afê. Bive'án bí ne:
fám, kám, fêm, kpwem, jôp
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê yem, ê yám, ê yôn, ê tyam, ê kám
1.3. Nlímítán Ntótán
Mfá'á bifíá biziñ, ntótán w'á belan õnjese wúá vedá ntótán ôte w'á límítan. Bí á dôm na ntótán ôte ô ne fe õfôten. Bive'án bí ne:
ê jaa, ê vaa, ê vee, ê dii, ê soo
Biyoñ biziñ, akusá bo nlímítán ntótán w'á belan õnjese wúá, ntótán y'è éfase wúá w'á selan ê wú yà éfas èvók. Bive'án bí ne:
ê fáa, ê yáa, ê téè, ê bíi, ê tyíi, ê kóo, ê kúu, ê sôõ, ê yôõ
1.4. Èdùñ Ntyõá
Bitun bífíá biziñ bí á belan èduñ ntyõá. Éyoñ bí á tili èdùñ ntyõá, bí á belan anjes ébàè. Bí á dôm na èdùñ ntyõá é n'ètene jíá. Bive'án bí ne:
jáé, fóé, kóé, sóé, kôé
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê láé, ê sáé, ê jáé, ê lóé, ê sõé, ê vóé, ê kúí
Biyoñ biziñ, ntótán édùñ ntyõá w'á límítán. Ve ja'a nálé, bí á dômê na nlímítán ntótán ôte ô n'ètene jíá. Bive'án bí ne:
ê kóoé, ê vóoé, ê yóoé
1.5. Èjejôé Ésúm
Bí á yeme náa bifíá biziñ bí bilí ntótán yà jôé èté. Bí á loene ntótán ôte náa èjejôé ésúm. Akeñge ése é bilí éjejôé ésúm jé. Bifíá biziñ ê y'été bí á tiliban aa èjejôé ésúm yà ákeñge aa õnjes.
Èjejôé ésúm yà "d" aa ê jí "m" bí ne tyí'íbí ya ê tót. Bive'án bí ne:
ndá, nde, mvè, mvú
Bifíá biziñ bí á kõ'õlan ntótán aa ákeñge. Ajô te éyoñ bí á tili aka'á éfí'éte, bí á kõ'õlan akeñge dá ñgê k'abui ê mekeñge. Bive'án bí ne:
mvás, mvêt, mvús, ndam, ndem, ndôm, ndùm, ndôn
Èjejôé ésúm yà mêkeñge mevó'ó j'á tátè ê jôé été. Akusábo nálè, ntótán ôte ô njí ke bo étene jé. Bive'án bí ne:
nja, mbú, ñkè, ñkù, nlò, nté, ntí
Ê váná fe, bifíá biziñ bí á kõ'õlan ntótán aa ákeñge. Bive'án bí ne:
mbóm, mfôm, njem, ñkúl, ñkpwek, ñkún, nlak, nlún, ñnōm, ñnè, nsōm, ñnôm, ntôl
Nálé fe, éfíá j'á belan ètene jíá é ne táté aa èjejôé ésúm, é mané aa èjejôé ésúm ya "ñ". Bive'án bí ne:
mvàñ, mveñ, mvoñ, ndeñ, ndóñ, ndôñ
Èfíá é ne táté aa èjejôé ésúm, aa é manê aa èdùñ ntyõá. Avál éfí'éte é ne fe õfôfôten. Bive'án bí ne:
mbaé, mváé, mbóé, ndaé, ntáé, ntyáé, ñkóé, ñgaé
Sesaalê é n'è éyoñ ntótán éfíá ô teke tõñ áválê bífíá bivó'ó yà nsámbá wé bí á tótêban. Ève'án é ne náa èfíá é ne táté aa "mv" vedá ntótán wé ô tátè'è ê jôé été. Ève'án é ne:
mvòt
Nálé fe, èjejôé ésúm yà mêkeñge mevó' é ne bo ê teke táté aa ñgul ntótán yà jôé èté. Bive'án bí ne:
njêm, njo
2. Èbáten
2.1. Èmek
Bifíá biziñ bí á belan mintótán míbàé. Bí á jô na aka' éfí'ét'è é bilí biten bíbàé. Bí á kpwep èfí'éte náa èbáten. Bí á jô n'èfí'ét'é n'èbábéten éfíá. Bive'án bífíá bi á belan biten bíbàé bí ne:
[a][bá], [è][bé], [è][lé], [a][bé]
Nálé fe, èfíá é ne man aa ntótán yà ákeñge. Bive'án bí ne:
[è][sas], [è][bak], [a][vak]
Nálé fe, èfíá é ne man aa ntótán éjejôé ésúm yà "ñ". Bive'án bí ne:
[a][beñ], [a][vêñ], [è][táñ], [õ][beñ], [õ][tyeñ]
2.2. Anjes Ébàé
Ê ñkóbõ Búlu, éyoñ anjes ébàé d'á beleban ê vômê wuá, õnjes ôse w'á tótêban ètam. Ajô te, bí á dômê na ntótán ôse y'è été ô n'ètene jé. Bive'án bí ne:
[ji][á], [nyi][á], [dí][a], [vi][ó], [wu][á], [bú][á]
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê [fi][ák], ê [ju][an], ê [ku][an], ê [su][an], ê [bú][an], ê [vú][an]
2.3. Èdùñ Ntyõá
Biyoñ biziñ, étenê baáa j'á belan èdùñ ntyõá. Bí á dôm na éfasê baáa éte é n'ètene jíá. Bive'án bífíá bí á belan biten bíbàé bí ne:
[è][baé], [õ][baé], [è][sáé], [õ][káé], [min][táé]
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê [bí][aé], ê [yu][aé]
2.4. Èji'an Ékañgá
Ê ñkóbõ Búlu, èji'an ékañgá j'á beleban mevále mevál. Aválê dá é ne náa èji'an ékañgá j'á tiliban ê vôm ntótán étyê'êbe ô né. Éyoñ jam éte d'á boban, bí á dôm na èfas ése yà éji'an ékañgá é n'èten jé. Bive'án bí ne:
[ma]'[a], [dá]'[a], [ta]'[a], [fe]'[ê], [fó]'[ó], [du]'[ú]
Bive'án bekõnõ'o bí ne:
ê [fá]'[a], ê [be]'[e], ê [bé]'[è], ê [sè]'[è], ê [lu]'[u], ê [sú]'[u]
Èfíá é ne fe tátè aa èjejôé ésúm. Bive'án bí ne:
[mva]'[a], [nja]'[a], [ñga]'[a], [ndó]'[o]
Ève'án kõnõ' é ne:
[ñgbwá]'[á]
Éfase j'á sú'úlan ê kõnõ' é ne bi édùñ ntyõá. Bive'án bekõnõ'o bí ne:
ê [ba]'[aé], ê [tá]'[aé], ê [bo]'[oé], ê [bú]'[í]
3. Biten Bílál
3.1. Èmek
Èfíá é ne bi ê mintótán ê bifas bílál. Èfas ése é bilí ntótán víé. Bí á kpwep aka' éfí'éte náa èláten. Bive'án bílêláten bífíá bí ne:
[è][ze][zam], [õ][ve][ves]
Bive'án bekõnõ'o bí ne:
ê [kó][mê][kan], ê [vo][ñõ][lõ], ê [vú][ñú][lu], ê [yê][mê][le], ê [ye][me][lan]
3.2. Èjejôé Ésúm
Éfí'é bilí biten bílál é ne tátè aa èjejôé ésúm. Bive'án bí ne:
[ñgõ][me][kõ], [njõ][me][sõ], [mbá][ñê][tê]
Bive'án bekõnõ'o bí ne:
ê [ñgõ][me][lan], ê [ndô][nô][bõ]
3.3. Èdùñ Ntyõá
Bí á yeme náa èfí'é ne man aa èdùñ ntyõá. Bí kôñêlôõ ya ê fe náa èdùñ ntyõá j'á võndèban a ètene jíá. Bive'án bílêláten bífíá bí á man aa èdùñ ntyõá bí ne:
[è][kô][kóé], [ô][kpwê][kpwáé], [è][vô][voé]
3.4. Anjes Ébàé
Bí kôñêlôõ ya náa éyoñ ntótán w'á boban aa anjes ébàé d'á selan, õnjes ôse ô n'ètene jé. Nál'a a boban ê fe mfá'á bilêláten bífíá. Bive'án bí ne:
[ví][ó][lõ], [mvú][mvú][á]
Bive'án bekõnõ'o bí ne:
ê [bí][á][lè], ê [ví][ê][le], ê [bi][a][sè]
3.5. Èji'an Ékañgá
Vosô'õ náa èji'an ékañgá j'á kándè biten ébàé. Nál'a a yénè fe éyoñ èf'é bilí áten élál. Bive'án bí ne:
[ndô]'[ô][tõ], [zê][sê]'[e], [zo]'[ó][bon]
Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
ê [se]'[e][se], ê [si]'[i][li], ê [tyê]'[ê][be], ê [ye]'[e][le], ê [yê]'[ê][le], ê [wô]'[ô][tan]
4. Biten Bínyin
4.1. Èmek
Èfí'é ne bi ê bifas mintótán bínyin; èfas ése é toó ntótán víé. Bí á kpwep éfíá nálè náa nyí'iten. Bí á jô n'èfí'ét'é ne nyínyí'iten èfíá. Bive'án bínyínyí'iten bífíá bí ne:
[è][bô][bo][lo], [õ][bá][le][bas], [è][kó][tê][kót], [a][ko][ñgbwê][le]
Bifíá biziñ bí á funan èfíá j'á bá'álaneban. Bive'án bekõnõ'õ bí ne:
[veñ][ge]-[ve][ñgê], [yõ][lõ]-[yô][lõ], [tyá][bê]-[tya][be]
4.2. Èji'an Ékañgá
Èji'an ékañgá j'á kándé biten bíbàé yà ônjes w'á bá'álaneban; bifas bíbàé bí sela'an aa èdùñ étyê'êbe. Bive'án bí ne:
[õ][fe][na]'[a], [õ][je][ja]'[a], [mvo]'[o][ku][ma], [è][kpwê]'[ê][kpwêk]
4.3. Anjes Ébàé
Õ vosõ'õ náa éyoñ ntótán w'á belan anjes ébàé d'á selan, õnjes ôse ô n'ètene jé. Nál'a a boban ê fe mfá'á binyínyí'íten bífíá. Bive'án bí ne:
[è][bu][bu][a], [è][fí][á][sá]
5. Biten Bítáan
5.1. Èmek
Èfíá é ne bi ê biten bítáan. Aka' éfí'ét'é n'ètáten éfíá. Bive'án bítêtáten bífíá bí ne:
è][võ][le][võ][la]
[è][vu][le][bê][bás]]
[è][kó][bô][ko][bõ]]
[è][bõ][me][kõ][kot]]
[a][ñgo][nô][ñgo][nõ]]
[è][bô][lô][bõ][la]
5.2. Èji'an Ékañgá
Ètêtáten éfíá é ne bi éfase jíá j'á tótêban aa ètyê'êbe ñgê k'abui ê bifas bí á tótêbane nálé. Bí ñga yeme náa bí á tili ntótán ôte aa èji'an ékañgá, aa ntótán ôte w'á yõ biten bíbàé, ètene jíá éfas ése yà éji'an ékañgá. Bive'án bítêtátene bífíá bí ne:
[è][ve]'[e][la]'[a]
[è][le][le]'[le][tè]
[è][so]'[o][du][ma]
[è][tyi]'[i][tyi]'[a]
[è][kpwi][kpwi]'[i][ti]
6. Biten Bísaman
6.1. Èmek
Èfíá é ne bi ê biten bísaman. Avál éfí'éte é ne èsáten. Bive'án bísêsáten bífíá bí ne:
[bí][á][lê]-[bi][a][le]
[è][vi][e][lê][vi][e] (Handbook)
6.2. Èji'an Ékañgá
Èji'an ékañgá é ne beleban náa é kándè bifas ê yà ésêsátene éfíá. Bive'án bí ne:
[è][sa][me][sê]'[ê][lé]
[è][zõ][zõ]'[õ][tè]
[ñgi]'[i][ti-][ñgi]'[i][ti]
7. Biten Zañgbwál
7.1. Èmek
Èfíá é ne bi ê biten zañgbwál. Nál'a ne náa éfí'ét'é ne è;záten.
[ô][ñgi]'[i][ta-][ñgi]'[i][ta
7.2. Èji'an Ékañgá
Èji'an ékañgá" é ne kándè bifas ê yà àzêzáten éfíá. Ève'án é ne:
[ô][ñgi]'[i][ta-][ñgi]'[i][ta
Mimfèfè Bífíá
ê dôm: to consider/considérer
èmek (abui: bimek): ("introduction/introduction")
ê kôñêlõ: to mention/mentionner
ê kpwep: to classify/classifier
ê võndè: to represent/représenter
èten (abui: biten): ntótán wúá yà éfíá, ñgê ke ntótán w'á límítan éfíá ("syllable/syllabe")
èteten (abui: biteten): ("syllabic/syllabique")
èten-èten (abui: bitene-biten): ("syllabically, in a syllabic manner/syllabiquement, de manière syllabique")
ètena'a (abui: bitena'a): ("syllabism/syllabisme")
õfôten (abui: afôten): ("monosyllable/monosyllabe")
ôfôfôten (abui: afôfôten): ("monosyllabic/monosyllabique")
õfôten-õfôten (abui: afôten-afôten): ("monosyllablically, in a monosyllabic manner/monosyllabiquement, de manière monosyllabique")
õfôtena'a (abui: õfôtena'a): ("monosyllabism/monosyllabisme")
èbáten (abui: abáten): ("duosyllable/duosyllabe")
èbábeten (abui: abábeten): ("duosyllabic/duosyllabique")
èbáten-õbáten (abui: abáten-abáten): ("duosyllablically, in a duosyllabic manner/duosyllabiquement, de manière duosyllabique")
èbátena'a (abui: õfôtena'a): ("duosyllabism/duosyllabisme")
èláten (abui: abáten): ("trisyllable/trisyllabe")
èlêláten (abui: bilêláten): ("trisyllabic/trisyllabique")
èláten-èláten (abui: biláten-biláten): ("trisyllablically, in a trisyllabic manner/trisyllabiquement, de manière trisyllabique")
èlátena'a (abui: bilátena'a): ("trisyllabism/trisyllabisme")
nyí'íten (abui: benyí'iten): ("quadsyllable/quadsyllabe")
nyínyí'iten (abui: binyínyí'iten): ("quadsyllabic/quasyllabique")
nyí'íten-nyí'íten (abui: benyí'iten-benyí'iten): ("quadsyllablically, in a quasyllabic manner/quasyllabiquement, de manière quasyllabique")
nyí'itena'a (abui: nyí'itena'a): ("quadsyllabism/quasyllabisme")
ètáten (abui: ètáten): ("five times syllables/cinq syllabes")
ètêtáten (abui: bitêtáten): ("five-time syllabic/cinq fois syllabiques")
ètáten-ètáten (abui: bitáten-bitáten): ("five-time syllablically, in a five-time syllabic manner/cinq fois syllabiquement, cinq fois de manière syllabique")
ètátena'a (abui: bitátena'a): ("five-time syllabism/syllabisme cinq fois")
èsáten (abui: èsáten): ("six times syllables/six syllabes")
èsêsáten (abui: bisêsáten): ("six-time syllabic/six fois syllabiques")
èsáten-èsáten (abui: bisáten-bisáten): ("six-time syllablically, in a six-time syllabic manner/six fois syllabiquement, six fois de manière syllabique")
èsátena'a (abui: bisátena'a): ("six-time syllabism/syllabisme six fois")
èzáten (abui: azáten): ("seven times syllables/sept syllabes")
èzêzáten (abui: azêzáten): ("seven-time syllabic/sept fois syllabiques")
èzáten-ôzáten (abui: bizáten-bizáten): ("seven-time syllablically, in a six-time syllabic manner/sept fois syllabiquement, sept fois de manière syllabique")
èzátena'a (abui: bizátena'a): ("seven-time syllabism/syllabisme septfois")