Bikañgá Yà Ñkóbõ Búlu
Biyêyá'an Míntótán
Èmek
Bí lõô na ê bõt bê ñgá té ñkóbõ Búlu, ñgê ke náa ê bõt bê ñgá tátè náa b'á kóbõ Búlu, bê njí ke tilí ñkób'ôte.
Ê mõt a ñgá tátè náa a a tili Búlu a mbê jôé na Adolphus Clemens Good, PhD (A. C. Good). A. C. Good a mbê ntáñáne fám yà Áméleka. Ôsúsúa náa a a suan ê síi Búlu, A. C. Good a mbê a yeme minlam anê Libéria, Kõñgô, (beKõñgô bêbaáne), aa Ñgbwabóñ (https://digital.history.pcusa.org/islandora/search/%22RG%20169%22?type=dismax). A. C. Good a ñgá lú'ú ñtáñán miñgá yà Áméleka, jôé na Lydia Belle Walker. Bê ñgá bíáé móne wuá, jôé na Albert Irwin Good (A. I. Good) (https://www.history.pcusa.org/collections/research-tools/guides-archival-collections/rg-170).
 |
Ê mõt a ñgá tátè náa a a tili mam ê ñkóbõ Búlu a mbê A. C. Good. Bõt ê yà American Missions aa Presbyterian Church U.S.A. (PCUSA) bê ñgá lôm ê nye ê mesí mefê. Abui míntáñán mifê yà Áméleka mí mbê fe ê minsámbá míte. Anê bõt bête bê mbê bê suan, bê ñgá yiane tátè yé'è ñkóbõ Búlu. Bõt b'èziñ ê y'été bê ñgá tátè yé'è miñkóbõ mifê (A. C. Good b'áa A. I. Good bê mbê bê yeme Fañ ôsúsúa náa bê yé'è Búlu; bê ñgá toó fe bê yem'abímê Kpwanyá èziñ). Míntáñán mí ñgá tátè suan, mí ñgá yê'êle ê bá bê ñgá só ê mvú'a. Ê mõt a ñgá tátè náa aa tili Búlu, A. C. Good, a ñgá belan ñkóbõ a mbê a yemek: Éñgelis. A. C. Good a ñgá nyoñ metum m'èziñ mfá'á yà tili Búlu. Abui ê metum y'étè bí á zu fas. Metum m'èziñ ê y'été, bí á ye ke ôsú a a belan. Metum m'èziñ bí á ye kómekan a a yemelan ñgê bí á yiane ke ôsú a a tõñ ê me. Éyoñ A. C. Good a ñgá tátè náa a a yé'é Búlu, a ñgá wô'ô mintótán m'iziñ a mbê a yemek. Ajô te, a ñgá belan bikañgá anê: a, b, d, e, f, h, i, j, k, l, m, n, o, p, s, t, u, v, w, y, aa z. A ñgá wô'ô fe mintótán m'iziñ mí njí bo ê ñkóbõ Éñgelis. Ású ntótán wúá, a ñgá yênê na a ne bámetan bikañgá b'iziñ a ê yem. Éyoñ A. C. Good a ñgá tátè náa a a yé'é Búlu, a ñgá wô'ô mintótán m'iziñ a njí bê a yemek. A mbê mintótán m'iziñ mí njí bo ê ñkóbõ Éñgelis. Ású ntótán wúá, a ñgá yênê na a ne bámetan bikañgá b'iziñ a ê yem. Ntótáne KPWÁsú ntótán wúá, a ñgá bámetan "k", "p", aa "w". Anê a ñgá bi "kpw". |
Ntótáne TY
A. C. Good a ñgá wô'ô fe ntótán èziñ ô funa'an bidùñ ê yà "change, choose, chance". Éyoñ a ñgá fas avál avé ñkóbõ Búlu w'á belan ntótán ôte, a ñgá yênê na á njí yiane ê belan "ch". An'a ñgá yênê na a a zu bámetan "t" b'áa "y". A bi ê "ty".
Ntótáne NY
A. C. Good a ñgá wô'ô ntótán õfê anê ê wú yà áman ê "sign, campaign, design". Éyoñ A. C. Good a ñgá kpwês bifíá Búlu bí á duñ nálè aa bifíá bí á man nálè ê ñkób'Éñgelis, a ñgá yênê na bifíá Búlu aa bifíá Éñgelis bíte bí á ê tõñ ê ke avále mejôntõm dá. Ève'án é ne náa èfíá yà Éñgelis é ne man aa "gn" ("sign, campaign, design") ve ê ñkóbõ Búlu, èfíá j'á ê vo'ó ke man aa ntótán ôte. Anê A. C. Good a ñgá yênê na a a zu bámetan "n" b'áa "y". Anê a ñgá bi "ny".
Ntótáne Ñ
A. C. Good a mbê a yeme náa ñkób'Éñgelis ô bilí bifíá b'iziñ bí á belan ntótán yà jôé èté ("ancient", "trombone", "instrument"). Bifíá b'iziñ ê yà Éñgelis bí á man ê fe aa ntótán yà jôé èté ("string", "long", "amazing"). Abui bífíá yà ñkóbõ Búlu fe bí á belan ntótán yà jôé èté aa bifíá b'iziñ bí á man aa ntótán yà jôé èté. Mejôntõm ê yà ntótán yà jôé èté yà Búlu m'á selan aa mejôntõm ê yà ntótán yà jôé èté yà Éñgelis. Ève'án é ne náa ê ñkóbõ Búlu, wo jô na, "Mfíáñ ôte ô ne mváé", saáke náa, "Mfíáng-ôte ô ne mváé". Ajô te, A. C. Good a ñgá yêne na a sê ñgul ya ê tili ê ntótán yà jôé èté ê ñkóbõ Búlu aa "ng". Anê A. C. Good a ñgá tóp ékañgá "ñ" yà ñkóbõ Kpwanyá ású ntilán mintótán m'iziñ ê yà jôé èté yà ñkóbõ Búlu.
Èkañgá G
Ñkóbõ Búlu w'á belan ntótán "g", ve ntótán ôte w'á beleban v'aa ntótán yà jôé èté. Ajô te, õ ne tili ntótán yà "g" v'aa "ñ" náa "ñg".
Ntótáne ÑGBW
A. C. Good a ñgá wô'ô ntótán õfê èziñ ô njí bo ê ñkóbõ Éñgelis. Ntótán ôte w'á duñ anê "g". Ntótán ôte fe w'á beleban v'aa ntótán yà jôé èté. Ású ntilán yà ntótán ôte, A. C. Good a ñgá yíli náa a a bámetan "ñ", "g", "b", aa "w" náa á bi "ñgbw".
Ntá'án Míntótán
Èmek
Bí yembáane ya a ntá'án bikañgá anê a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, s, t, u, v, w, y, aa z. Bí yêne yà ê fe náa bí á bámetan bikañgá b'iziñ éyoñ bí á tili mintótán m'iziñ ê yà ñkóbõ Búlu. Éyoñ bí á fas mam ê yà mintótán aa avál avé bí á tili míê, nálè fe éyoñ bí á fas mam ê yà énjõk, bí á yiane ê fe yíli ávál avé bí á yiane tá'á bikañgá aa míntótán mí á bámetan bikañgá.
É ne bo ê mbamba jam ñgê bí á tóp bikañgá b'iziñ ású mintótán m'iziñ a lõtê na bí bámêtan bikañgá. Nál'a ne vê bía èsáé tyí'íbí mfá'á yà tá' a ê tili Búlu.
Mfá'á "ÑG"
Bí á yem náa ê ñkóbõ Búlu, "g" a a beleban v'aa èjejôé ésúm, anê "ñg". È ne bo mbamba jam ñgê bí á bi, ñgê ke náa bí á tóp, ékañgá jíá ású "ñg". Nté bí ñgá'án bí tili'i "ñg", bí á tili "g" ê mvúse "f". Ê nde fe, bí á tá'á "ñ" ê mvúse "n". Èyoñ éte bí á bi, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, ñ, o, p, s, t, u, v, w, y, aa z.
Ntá'án "K" B'áa "KPW"
Bí á tê yênê na bí á bámêtan bikañgá "k", "p", aa "w" ású ntilán ntótán èziñ. Amú ntilán ôte w'á belan, ñgê ke náa w'á tátè aa, "k", bí á yiane yíli avál avé bí á yiane aá'á bie énjõk. Mbôle "k" a ne ñgúmb'ékañgá jé, ve "kpw" a ne mbámêtán bikañgá, bí ne tá'á bie náa k a a tõñ kpw (ñgê ke náa kpw a a tõõe k). Èyoñ éte bí á bi, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, kpw, l, m, n, ñ, o, p, s, t, u, v, w, y, aa z.
Ajô "Ñ", "ÑGBW", aa "NY"
Bí yêne ya náa "ñ" a ne ékañgá jé, aa "ñ" a a tôé ékañgá "n". Bí á yem ê fe náa "ñgbw" a bilí ntótán wúá, anê a n'èkañgá jíá. Ajô te bí á tili "ñgbw" ê mvúse "ñ". Bí bilí ntóán õfê bí á tili náa "ny". Amú ntilán ôte w'á belan "y", bí á tili wô ê mvúse "ñgbw". Ajô te bí á bi, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, kpw, l, m, n, ñ, ñgbw, ny, o, p, s, t, u, v, w, y, aa z.
Ajô "T" B'Áa "TY"
Bí yêne ya náa "ty" a ne ñgúmba ntótán ê ñkóbõ Búlu. Akusábo náa é ne bo ê mbamba jam ñgê bí bil'ékañgá jíá ású ntótán ôte, bí á ke ôsú a a bámêtan ê bikañgá "n" b'áa "y" náa bí tilíi ntótán ôte. Ê mbôle bí á bámêtan "t" b'áa "y" na bí bi "ty", bí á tili "ty" ê mvúse "t". Èyoñ éte bí á bi, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, kpw, l, m, n, ñ, ñgbw, ny, o, p, s, t, ty, u, v, w, y, aa z.
Mimféfé Bífíá
ajôntôm (abui: mejôntôm): (general) rule/règle (générale)
èjejôé (abui: bijejôé): nasal/nasal
ènjõk (abui: binjõk): dictionary/dictionaire
èsúm (abui: bisúm): sound/son
èjejôé ésúm (abui: bijejôé bísúm): nasal sound/son nasal
e kpwês: to compare/comparer
mvú'a: after/après
õnjes (abui: anjes): vowel/voyelle