Ntilán Ntótán Yà Jôé Été

Èmek

Èjejôé ésúm é ne ntótán èziñ w'á tátè ê jôé été ôsúsúa náa ntótán ôte w'á kúí ányu. Bifíá b'iziñ bí bilí ntótán w'á só ê jôé été. Ê mõt a ñgá tátè náa a a tili Búlu (A. C. Good) a ñgá nyoñ metum m'èziñ mfá'á yà ntilán (metum mê ntilán m'èziñ A. C. Good a ñgá nyoñ mê ne mvo'óé, mevó'ó ke bí ne tyéndè). Metum m'èziñ ê y'été mê tií aa ntilán bijejôé bísúm (ntilán míntótán yà jôé èté).

Ntótán Yà Jôé Èté Aa Õnjes

Éyoñ bí á tili Búlu, bí á belan anjes ávále di: "a", "e", "i", "o", aa "u". Õnjes ôse y'été ô bil'ábui míntótán. Biyoñ b'iziñ, ntótán ônjes w'á belan èjejôé ésúm. Ású ntilán y'été, bí á belan èkáñgá "ñ", anê "ña", "ñe", "ñi", "ño", aa "ñu". Bive'an bi ne:

èkaña'a: praise/glorification

éyáñese: towel/serviette

ê nyíñíli: to insert/inserrer

ê voñõlõ: to care for, to take care of (a sick, an elderly, etc)/s'occuper d'une personne (malade, agée, etc)

ê vúñúlu: to blow (with breath, air, etc)/soufler (avec la bouche ou un instrument, outil, etc)

ê meñele: to fondle/carresser

ê kôñelan: to turn around/renverser

ê veñesan: to change (physical) state ou appearance/se transformer (dans l'apparence physique, la composition chimique, etc)

Aman Éfíá

Bifíá b'iziñ bí á man aa ntótán yà jôé èté. Ású ntilán yà ntótán ôte, bí á belan èkañgá "ñ" (saáke "ng" ñgê ke "ñg"). Bive'án bí ne:

soñ: grave/tombeau

èlóñ: whistle/sifflet

akòñ: spear/flèche

kôñ: killing by witchcraft/tuerie par voix de la sorcellerie

avóñ: fat/graisse

éyoñ: time, period/temps

nláñ: story, tale, report/histoire racontée

avêñ: cut on a skin, on a tree, etc/blessure

zo'óyañ: lightening, thunder/tonnerre

élañ: refusal to do something (that ought to be done)/refus de faire quelque chose (une tâch) qu'on est supposé faire

èkáñ: palm (the tree, the nut, etc)/quelque chose liée au palmier (l'arbre lui-même, la noix, etc)

ènyônyóñ: mosquito/moustique

Ntótán Yà Jôé Èté Aa Mekeñge

Mekeñge m'èziñ ê yà ntilán Búlu m∩ ne: "b", "d", "f", "h", "j", "k"", "l", "m", "n", "p", "s", "t", "v", "w", "y", aa "z". Akeñg'ése y'été é bilí ntótán wé yà jôé èté.

Ntilán Búlu ô bilí fe mintótán m'iziñ mí á Representer azek. Mintótán míte aa mintilán míáp mí ne: õze' ású "kpw", õze' ású "ty", õze' ású "ny". Mintótán míte mí bilí fe aa mí á tiliban aa ntótán yà jôé èté.

Èjejôé Ésúm Yà B

Bí á tili èjejôé ésúm yà "b" aa "m". Ajô te, bí á bi "mb".

Èfíá é ne tátè aa "mb": [mb]é, [mb]ú, [mb]án, [mb]óm, [mb]ón, [mb]úlúk
Èfíá é ne bi "mb" été: èbá[mb]ám, bõ[mb]õ, ab[mb]á
Bekõnõ'õ bê ne: ê bô[mb]õ, ê fo[mb]õ, ê kú[mb]u, ê sô[mb]õ
Amú éfíá j'á ê vo'ó ke man aa "b", ajô te, èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "mb"
Èfíá é ne belan abui be "mb", nan'é teke man aa "mb": [mb]a[mb]a

Èjejôé Ésúm Yà F

Bí á tili èjejôé ésúm yà "f" aa "m". Ajô te, bí á bi "mf".

Èfíá é ne tátè aa "mf": mfê, mfañ, mfõl, mfóp, mfín, mfóndè
Èfíá é ne bi "mf" été
Amú éfíá j'á ê vo'ó ke man aa "f", ajô te èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "mf"
Èfíá é ne belan abui be "mf" nanê é teke man aa "mf"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà V

Bí á tili èjejôé ésúm yà "v" aa "m". Ajô te, bí á bi "mv".

Èfíá é ne tátè aa "mv": mvaé, mváé, mvõl, mvam, mvêp, mvíndá
Èfíá é ne bi "mv" été: èmvám, èmvul, èmvós
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "mv"
Èfíá é ne belan abui be "mf" nanê é teke man aa "mv"

Èjejôé Ésúm Yà Ékañgá D

Bí á tili èjejôé ésúm yà "d" aa "n". Ajô te, bí á bi "nd".

Èfíá é ne tátè aa "nd": ndá, ndôn, ndêk, ndóñ, ndôlõ, ndómán
Bekõnõ'õ bê ne: ê ndêñêle, ê ndamè, ê ndáman
Èfíá é ne bi "nd" été: èndélé, èndáman, èndún
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nd"
Èfíá é ne belan abui be "nd" nanê é teke man aa "nd": ndíndím, ôndôndôo, èndenda, èndendem

Èjejôé Ésúm Yà J

Bí á tili èjejôé ésúm yà "d" aa "n". Ajô te, bí á bi "nj".

Èfíá é ne tátè aa "nj": nja, njem, njêm, njóñ
Èfíá é ne bi "nj" été: anjeñ
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nj"
Èfíá é ne belan abui be "nj" nanê é teke man aa "nj"

Èjejôé Ésúm Yà L

Bí á tili èjejôé ésúm yà "l" aa "n". Ajô te, bí á bi "nl".

Èfíá é ne tátè aa "nl": nlak, nláñ, nlóñ
Èfíá é ne bi "nl" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nl"
Èfíá é ne belan abui be "nl" nanê é teke man aa "nl"

Èjejôé Ésúm Yà S

Bí á tili èjejôé ésúm yà "s" aa "n". Ajô te, bí á bi "ns".

Èfíá é ne tátè aa "ns": nsa, nsõn, nsêm, nsìs, nsámbá
Èfíá é ne bi "ns" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ns"
Èfíá é ne belan abui be "ns" nanê é teke man aa "ns"

Èjejôé Ésúm Yà T

Bí á tili èjejôé ésúm yà "t" aa "n". Ajô te, bí á bi "nt".

Èfíá é ne tátè aa "nt": ntuk, nté, ntúm, nten, ntômba
Èfíá é ne bi "nt" été: mintáé
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nt"
Èfíá é ne belan abui be "nt" nanê é teke man aa "nt"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà TY

Bí á tili èjejôé ésúm yà "ty" aa "n". Ajô te, bí á bi "nty".

Èfíá é ne tátè aa "nty": ntyá (ntyáé), ntyañ, ntyêl, ntyíl, ntyóp (ntyóbé)
Èfíá é ne bi "nty" été: mintyì
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nty"
Èfíá é ne belan abui be "nty" nanê é teke man aa "nty"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà Z

Bí á tili èjejôé ésúm yà "z" aa "n". Ajô te, bí á bi "nz".

Èfíá é ne tátè aa "nz": nzameta'anê, nzôzóé, nzêzàm, nzízíñ
Èfíá é ne bi "nz" été: õsánzá
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "nz"
Èfíá é ne belan abui be "nty" nanê é teke man aa "nz"

Èjejôé Ésúm Yà K

Bí á tili èjejôé ésúm yà "k" aa "ñk". Ajô te, bí á bi "ñk".

Èfíá é ne tátè aa "ñk": ñka, ñkòl, ñkôt, ñkót, ñkôm, ñkõl, ñkúl
Èfíá é ne bi "ñk" été: èsáñkáná, abóñkô'õ
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñk"
Èfíá é ne belan abui be "ñk"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà KPW

Bí á tili èjejôé ésúm yà "kpw" aa "ñ". Ajô te, bí á bi "ñkpw".

Èfíá é ne tátè aa "ñkpw": ñkpwálá, ñkpwek, ñkpwát (mekõn)
Èfíá é ne bi "ñkpw" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñkpw"
Èfíá é ne belan abui be "ñkpw" nanê é teke man aa "ñkpw"

Èjejôé Ésúm Yà M

Bí á tili èjejôé ésúm yà "m" aa "ñ". Ajô te, bí á bi "ñm".

Èfíá é ne tátè aa "ñm": ñmiale, ñmíêmie
Èfíá é ne bi "ñm" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñm"
Èfíá é ne belan abui be "ñm" nanê é teke man aa "ñm"

Èjejôé Ésúm Yà N

Bí á tili èjejôé ésúm yà "n" aa "ñ". Ajô te, bí á bi "ñn".

Èfíá é ne tátè aa "ñn": ñnõm, ñnôm, ñnêñ, ñnám, ñnañga
Èfíá é ne bi "ñn" été: miñnóp, miñnè
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñn"
Èfíá é ne belan abui be "ñn" nanê é teke man aa "ñn"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà NY

Bí á tili èjejôé ésúm yà "ny" aa "ñ". Ajô te, bí á bi "ñny".

Èfíá é ne tátè aa "ñny": ñnyálák
Èfíá é ne bi "ñny" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñny"
Èfíá é ne belan abui be "ñny" nanê é teke man aa "ñny"

Ntótán Yà Jôé Èté Yà Ékañgá W

Bí á tili èjejôé ésúm yà "w" aa "ñ". Ajô te, bí á bi "ñw".

Èfíá é ne tátè aa "ñw": ñwúwúp, ñwôwòñ
Èfíá é ne bi "ñw" été
Èfíá j'á ê vo'ó ke man aa "ñw"
Èfíá é ne belan abui be "ñn" nanê é teke man aa "ñw"

Aze' Ê "B", "F", Aa "V"

Éyoñ ntótán yà jôé été w'á boban aa "b", "f", ñgê ke "v", tilí'i ntótán ôte aa "m", náa "mb", "mf", ñgê ke "mv". Bive'án bí ne:

mbaé: long drum/long tam-tam

mfan: arrow/flèche

mvôn: participant/membre

mbón: oil/huile

mfiáñ: sauce/soup

mváé: good/bien, bon

mbàñ: core/noyau

mbúlúk: dust/poussière

Èfíá é ne bi ábui míntótán yà jôé èté. Bive'án bí ne:

mbamba (adv): good/bien

mvámbá: ancestor/ancêtre

Ntótán Yá Jôé Èté Âsú "D", "J", "L", "S", "T" "TY", "Z"

Eyoñ ntótán yà éfas éfiá w'á só ê jôé été ású "d", ñgê k'ású "j", ñgê k'ású "l", ñgê k'ású "s", ñgê k'ású "t", ñgê k'ású "ty", ñgê k'ású "ty", ñgê k'ású "z", bí á tili ntótán y'été aa èkañgá "N". Bive'án bí ne:

ndá: house/habitat

ntyõá: wave/vague

nzêzàm: leprous/lépreux

ndôn: flood/Innondation

nlêm: heart/cœur

ntyáé: branch of a tree/branche d'arbre

èndán: genealogy/généalogie

njem: slow (person or animal)/(être humain ou animal) lent(e)

njêm: tail/queue

njóñ: road, ruse/route, rusé(e)

nsêm: sin, reproch/péché, reproche

nsañ: coin/pièce d'argent

nzôzóé: poor/pauvre

nten: line/ligne

ntôm: scarf/foulard

Èfíá é ne bi ábui míntótán yà jôé èté. Bive'án bí ne:

mfóndé: (short sleeve) shirt/chemisette (chemise á courtes manches)

Ntótán Yà Jôé Èté Ású "H", "K", "KPW", "M", "N", "NY", "W", Aa "Y"

Ñgê ntótán yà jôé èté ô ne ású "h", ñgê ke ású "k", ñgê k'ású "kpw", ñgê k'ású "m", ñgê k'ású "n", ñgê k'ású "ny", ñgê k'ású "w", ñgê k'ású "y", bí á tili ntótán yà jôé èté ôte aa èkañgá "ñ". Bive'án bi ne:

ñka: wheel, tire (of a vehicle)/roue (d'un véhicule)

ñkè: below, toward the lower part/en dessous, vers le bas

ñkóbô: language/langue de communication

ê feñke: to walk with difficulty (as with a leg injury)/boiter

ñkôm: hostage/hotage

ñkpwálá: arrogant, arrogance/arrogant, arrogance

ñkpwámák: brand new (something bought, created, or somehow acquired, but never used before)/nouvelle chose achetée, crée, fabriquée ou acquise

ñkpwek: favorite person in a groupe (such as the favorite wife, the favorite child, etc)/la personne favorite dans un group (telle que la femme préférée (dans un marriage polygame), l'enfant favorit dans une famille)

ñmiale: brother-in-law, sister-in-law/beau-frère, belle-sœur

ñnám: food roasted in banana leaves/nourriture braisée aux feuilles de banane

ñnáñ: smell of roasted food/odeur de nourriture rotie ou braisée

ñnè: limit/limite

ñnêñ: guest, visitor/visiteur

ñnôm: somebody's husband/le mari d'une femme

ñnyálák: the product or result of chewing/le résultat ou produit de ce qu'on est en train de macher

ñwúwúp: thief/voleur

ñyê'êle: teacher/enseignant

ñyõ: file/lime

ñyôn: cry, lamentation/pleur, sanglot

Èfíá é ne bi ábui míntótán yà jôé èté. Bive'án bí ne:

ñkpwañgõs: the leader of a group of initiated woman/la cheftaine d'un groupe de femmes (marriées) ititiées

ñkêndêk: stem (of a leaf, etc)/tige (d'une feuille d'arbre, etc)

Mintótán Mí "G" Aa "ÑGBW"

Èduñ ê "g" j'á beleban v'aa ntótán yà jôé été. Ajô te, tilí'i ntótán ôte èyoñ ése náa "ñg". Bive'án bi ne:

éñgbwañ: raven/corbeau

ñgbwêl: witchcraft/sorcellerie

éñgbwáñ: arrogant

ñgbweñgbwem: lyon/lion

ñgê: if/si

éñgôñgól: pity, sorrow/(qui inspire de la) pitié

ñgá: somebody's wife/la femme de quelqu'un (l'homme dont on parle)

áñgôndô: very/très

ñgál: gun, fire weapon/fusil, arme á feu

ê yañge: to wait/attendre

Èfíá é ne bi ábui míntótán yà jôé èté. Bive'án bí ne:

Mimfèfè Bífíá

èjejôé (abui: bijejôé): nasal/nasal

èjejôé ésúm (abui: bijejôé bísúm): nasal sound/son nasal

èmep (abui: bimep): variant(e)

õnjes (abui: anjes): vowel/voyelle

èsúm (abui: bisúm): sound/son