Befátan Ê Bekõnõk
Èjõjôm Ê Kõnõk
Ètõtõé Éjõjôm Ê Kõnõk
ê wóban: M'a wóban.
ê kóoé: Wo (W'a) kóoé.
ê kon: A a kon.
ê sáé: A a sáé.
ê woé: A a woé.
Clause Explanation
ê yem (ê mõt, ajô, ê zēn): M'a yeme jé? Jé m'a ê yem? M'a yeme zá?
ê bíse (jam, jôm): Wo (W'a) bí zá? Ye wo bísi mõ éziñ?
ê woé: A a woé amú jé? Amú jé a ê woé?
1.3. Bekonok b'a bametaneban a efia njika'ane
ê ku ê mbek.
ê kolè ôbàk
ê nyete dís
ê fas/yemelan ájô
ê kõp ôkòn
Complementary Verbs (verbs that require a complement) - Transitive Verbs
Èmek
ê wôé (jé, zá):
ê kúli (jé)
2.2. Adding two effects: What, Where
ê yên (jé, ê vé)
ê wúp (jé, ê vé)
3. Bekõnõ' Mfa'a Ényok (Verbs of Reciprocity)
3.1. Èmek
3.2.
ê láa
ê láan
3.3.
4. Auxilary Verbs
3.1. Èmek
4.2.
ê yange (di, sae)
ê kandan (sae')
ê yem (ê sáé, ê kóbõ, ê lám).
ê kômbõ (yem, dí, kóbõ, sáé)
4.3. Verbal Expressions that have thei whole meaning
ê wo^' o^lun, eve', oson, abe', zae', mintae'
ê ko e won~
4.3. Adding Effect
ê lí safía
ê sele mbon
4.4. Dramatizing verbs
ê wu njuk, mintae, zae
ê so' etyi
5. Verbs of State
5.1. Èmek
5.2. Verbs that don't need a complement
Me vemê
A veê! Nde a veê?
5.3. Verbs that require a complement
Me tele (e ve')
O bili (je')
Fa e beme^ (e ve').
Awuwu' Ê Bekõnõk (Intransitive Verbs)
Õwuwu' ê kõnõk ô ne kõnõ' a a yêtê ve õmíês a èko-ziñ õkpwet. Nál'a ne náa õseñge w'á kate ve zá (õmíês) a ê bo (kõnõk) jôm èziñ, ñge ke náa jé (õmíês) j'á bo (kõnõk) jôm èziñ, aa jam avé (kõnõk) d'á boban. Bive'án bí ne:
ê wóban: M'a wóban.
ê kóoé: Wo (w'a) kóoé.
ê yañge:.
ê sáé: Bí á sáe.
ê woé: Mí á woé?
ê kóbõ: b'á kóbõ.
Meyēn Ê Bekõnõk (Transitive Verbs)
2.1. Õmíês aa Èwuñ
Ayēn ê kõnõk é ne kõnõ'õ j'a yêt õmíês (a èko-ziñ õkpwet) aa èwuñ. Nál'a ne náa õseñge w'á kate zá (õmíês) a ê bo (kõnõk) jé, ñge ke náa jé (õmíês) j'á bo (kõnõk) jé, aa ê mfá'á jam d'á boban (èwuñ). Bive'án bí ne:
ê ke: M'a ke … (M'a ke ê vé? M'a yiane ke ê vôm èziñ) => M'a ke Ebolewo'o.
ê vini: Wo vini ... (Wo vini jé? Wo víni zá? Wo yiane kate zá/jé wo víni.) => Wo vini ma.
ê nye'e: A a nye'e ... (A a nye'e jé? A a nye'e zá? Wo yiane kate zá/jé a ê nye'e.) => A a nye'e bidi.
ê fúbu: Bí á fúbu ndá.
ê sõp: Mí á sõp bisúá. Mí á sõp yõlõ-yôlõ?
2.2. Õwuwu' ê Kõnõk Aa Èwuñ
Akusábo ôwuwu' ê kõnõk ô ne bo ê teke yêt éwuñ, biyoñ b'iziñ, õ ne kõ'õlan éwuñ náa ô njika'anê ású jam d'á boban. Bive'án bí ne:
Nsílí: Wo bo jé?
Õwuwu' ê kõnõk: ê dí => M'a di.
Vedá me ne kõ'õlan éwuñ náa mê kate ê jômê m'a dí
Õwuwu' ê kõnõk aa èwuñ: M'a di mfíáñ ôwõndõ.
Nsílí: Wo bo ê bo jé?
Ê wóban: Wo (w'a) wóban?
Nsílí: Wo wóban ê vé?
Õwuwu' ê kõnõk: ê yañge: Ê wóban: Wo wóban ôsôé? Wo wóban étam?
Nsílí: Amú a têle átán? A a bo jé?
Õwuwu' ê kõnõk: ê yañge: A a yañge.
Õ ne kõ'õlan éwuñ náa ô ve njika'anê:
Õwuwu' ê kõnõk aa èwuñ: A a yañge bidí.
ê sáé: Bí á sáe.
ê woé: Mí á woé?
ê kóbõ: b'á kóbõ.
2.3. Mbámêtán Kõnõk Aa Èwuñ
Bekõnõ' b'èziñ b'á yiane beleban ézoñ ése a èfíá èfê j'á funan èwuñ. Nál'a ne náa wo yiane kõ'õlan éfíá èziñ éyoñ wo belan kõnõ' ète. Bive'án bí ne:
ê bôk => ê kbô'ô fís
ê jep => ê jep ê fa, ê jep ôtyeñ, ê jep ôvôn, ê jep ê lombõ
ê sep => ê sep étom
ê yêk => ê yê'ê mi'ê
Bêkõnõ'õ báná bê ne beleban étám, ve é ne mbamba jam náa ô kõ'õláan èfíá éfe:
ê lám: Wo yiane kat jé wo lám => ê lám ôlám
ê lôk: ê lô' étòk
ê vun => ê vun éwólo, ê vun mfêk, ê vune ndá
ê kap: ê kap ê bidí
3. Bekõnõ' Ê Yà Ényok (Verbs of Reciprocity)
3.1 Èmek
Ê diñesan
3.2 Irregular Verbs of Reciprocity
4. Akpwet Ê Bekõnõk (Auxilary Verbs)
4.1 Èmek
Õkpwet ê kõnõk ô ne kõnõ' è nê beleban anê bekõnõ' bevó'ó bí yêne ya. Bive'án bí ne:
ê jibi: M'a jibi mintáé.
e ke: Wo (w'a) ke Ebolêwo'o.
e kômbõ A a kômbõ wo.
ê wôk: M'a woô'ô zaé.
4.2 Common Auxilary Verbs
Ve beta ènyañ ya ôkpwet ê kõnõk é ne náa kõnõ' ète è ne bámêtaneban aa kõnõ' èfe aa tyéndè átináne. Bive'án bí ne:
e ke: M'a ke di.
e yiane: Wo yiane sombo.
e kombo: A kombo di.
ê jibi: Bi a jibi di.
e mane: Mí á mane sáe?
ê váñ: A a váñe yô.
5. Bekõnõ' Ê Menjen (Verbs of State)
5.1. Indicative Verbs of State
too: Me too e Yokaduma.
bete: O bete andil.
ba'á:
be'ê:
têle:
tyelê:
ñgônô
5.2. Status Verbs of State
Mbilí, ntóo, mbôõ, ntêle, ntyelê, ñgônô
mbete:
mba'á:
mbe'ê
Mimfèfè Bífíá
ayêyēn (abui: meyêyēn): transitive/transitif
èwuñ (abui: biwuñ): complement/complément
õkpwet (abui: akpet): auxilliary/auxilliaire
õmíês (abui: amíê): subject/subject
õwuwuk (abui: awuwuk): intransitive/intransitif
èjejôé ésúm (abui: bijejôé bísúm): nasal sound/son nasal