Èsémé Vese Èbiasè
Èsémé
Èmek
Èsémé (ñgê k'èsêmên) é ne mbamba ñwô'ôtán ñgê k'aka'á mboán èziñ mõt a a líti mfá'á jam èziñ é nê mfí. Èsémé é ne yênè amú mõt a a kôõ jam èziñ ñgê ke náa a a kômbõ mõt èziñ.
Mõt a ne ê fe sémè jôm ñgê ke mõt èziñ a ê lu'u.
Mõt A Ne Dutu Ésémé
Mõt a ne dutu (ñgê ke ê nyoñ) ésémé. Áválê mõt a a yénè ê be bõt bevó' é ne bo náa bê sémè nyê. Mêjô mõt a a kóbõ ñgê k'áka'á mínláñ a a láa mí ne dutu ésémé. Mêñgõmesan mõt a wô'õ jáé mê ne fe dutu ésémé. Ê vômê mõt a ê nyiñ, ê tí'a mõt a toó, ê vômê mõt a a sáé (ñgê k'ávál ésáé a ê bo), mam mête mê ne ê fe sóo èsémé. Ávál, ñgê ke ê mfá'á, mõt a ñgá bíálè d'á sóo fe èsémé. Mam mête mê tií aa èkõñga, õkpwat, ètõñga, õtút, ayoñ, ènyañ, èvúm, akeêke.
Èsémé Aa Èkôõ
Èkôõ é n'ènyañ j'á líti náa bí á kám ê mam mõt a ñgá tôé. Bõt bê wô'õ fe kôõ jôm (ènyúñ, èkasa'a, ndá, èkpwelé, akk) ñgê ke jam (bitá, èfõñ, akk). Ajô te, èkôõ é ne funan èsémé.
Mõt a ne dut'ésémé amú áka' ésáé a ê bo. Ève'án é ne éyoñ mõt a a yê'êle èyēt, b'á si' a kó na a ñgá yé'è abui ê mam aa náa a a yem abui. Ajô te bõt b'á sémè nyê. Avál ésém'éte é n'an'ékôõ.
Éyoñ mõt a n'élúlún mfá'á jam èziñ a ê bo (afênden, èbômêkoó, èbúmu, akk), bõt b'á sémè nyê, akusábo náa é ne dañê yênè náa b'á kôõ nyê.
Èsémé Aa Wòñ
É wô'õ kúí na mõt èziñ a a ko nyí mbó'ó wòñ. Áka'á bõt bí á ko wòñ bê ne: bebíáé, adúlo'o, ntêbe õsú y'è ésáé, ñkúkúmá, ñnôm/ñgá, akk.
Áválê mõt a a líti wòñ é ne yênè an'ésémé; vedá wòñ b'áa èsémé b'á selan. Wòñ w'á bo náa mõt á sá'ále ê nyô a ê ko wòñ. Ajô te mõt a ne ko ê mõt wòñ akusábo náa a teke sémè nye.
Avál Avé Mõt A A Líti Èsémé
Mõt a ne líti (ñgê ke ê vê) ésémé, ê mfá'á mõte wuá ñgê ke ê mfá'á nsámbá bõt. Bí á dañe yem ésémé mfá'á yà bõt bê nê ê ndáa bõt jiá. Ève'án é ne náa món a a (yiane) sémé ésaá b'áa nyiá. Móñgô a a yiane sémé ê b'á bê nê nye bemvendé.
Mõt a a líti èsémé ávál a a kóbõ ê bõt bevók. Bífíá bí á só mõt ányu bí á jêt ésémé. Bifíá b'iziñ bí á jí'a líti ésémé. Bive'án bífíá bí ne,
- Akéva/Akíba
- Èñgôñgól
- Ntõô-ntõô ma'a-ma'a
Bijêt b'iziñ ñgê ke mejô m'èziñ m'á líti èsémé. Bive'án bí ne,
- Wo bo mbamb'èsáé.
- Zá áka'á mbamb'èsáé wo ê bo dí?
- Bí á sê'ê mbamb'èsáé wo ê bo.
Akusábo náa mejô mête m'á dañe funan mesê'êsá, mõt a a yiane fe líti ésémé ê vômê a a tôban õvis (õvis w'á yênè ê vômê bõt b'á selan metyíñ aa èko-ziñ bê teke nye'esan). Mõt a ne belan bifíá b'iziñ, ñgê ke mejô m'èziñ, náa á líti èsémé. Bive'án bí ne,
- M'a me'ete náa bía wo bí á selan asímêsán, vedá m'a sémè õsímêsán viõé (õsímêsán wõé).
- Me lõô na bí á wo bí á ye ke kúi tyíñ, vedá bía wo bí áa síñanê ki.
Mõt a a líti èsémé ávál a ê vandè jam èziñ ñgê ke jôm èziñ. Biyoñ b'iziñ, éyoñ mõt a a kúí ê soñ èziñ ñgê ke ényúñ èziñ, a a sil'asú sí ñgê ke náa a a kút ábóñ dá ê sí ñge ke mebóñ mê baáne náa á jête ésémé a bilí ású jam éte.
Biwóé Yà Ésémé
Ê vôm ésémé é né, bõt b'á wô'ôtan èsêsálè yà ê jêtan; bê teke ko ê wòñ na ñgê bê vê ôsímêsán wóp, mõt èziñ a a ye kpwátê be. Èwóé yà jame dí é ne náa mõt áse a a wô'ôtan náa a ne mfí; Ê nde fe, abui ásímêsán d'á vólõ náa bõt bê bõndée mam meválê mevál. Amú teke mõt èziñ a bilí ñgul ése, ñg'átyêñ ése, ñgê fe' ése. É ne mbamba jam náa éyoñ èkôán é né, ñgê ke ê meñgana bõt, mõt áse á jêtan.
Èbiasè
Èmek
Èbiasè é ne jam d'á líti náa bõt b'á ê yênê ki jam-sí jam-ka mfi, aa, èko-ziñ, b'á víni-víni dê. Èbiasè é ne yênè mfá'á yà jôm, jam, ñgê ke mõt. Èbiasè é n'ètyamba'a ê yà ésémé.
Mõt A Ne Dutu Ébiasè
Áválê mõt èziñ a ê fútan é ne sóo èbiasè. É ne bo náa éyoñ ése mõt a a kóbõ, a kômbõ'õ líti náa a a yem; ve éyoñ a a kóbõ, mejô mé m'á líti náa á njí yem. Ève'án èfê é ne náa èko-ziñ mõt a a nyú bilám ábui. Éyoñ ése á ntóo menyóñ, a a ndembe, a kób'abé, a a ku sí.
Avál Avé Mõt A A Líti Èbiasè
Abui ñkóbõ ê bõt été é ne lít'èbiasè. An'éyoñ bõt bê n'ékôán, ê mõt a ê bo náa èkôán é bo teke boban ê mvo'óé, a a wó' ê bõt bevók, a a lít'èbiasè. Mõt a a líti fe èbiasè ékôán éyoñ a a jô bôt bevó'ó na bê dip menyu. Mõt ate a a kômbõ líti náa õsímesán wôé étam ñwõ ô nê mfí. Mõt a a lít'èbiasè éyoñ a teke kômbõ wô' ê jômê bõt bevó'ó b'á búni. Mõt a a lít'èbiasè éyoñ a teke bísi bõt bevók.
Anê bí ndeme yên, mêjô m'èziñ mõt a a jô mê ne líti náa a a biasè ê mõt mbók. Bive'án bí ne,
- Dip ányu!
- Ñg'ô njí bi ê nya ê jam ya ê jô, õ tab'évôl!
- Z'émíén a a tê sóo wo vá? Bí njí kômbõ wô' ê jôme wo jô.
- Wo duk!
- Õ ne minàl! Wo láa minsòs! Zá áka'á minàl ô nê di?
- Õ ne ndímán!
- Ô njí yeme jôm!
Èbiasè Aa Õvis
Õvis ô ne jam ê yà náa mõt a a tôban aka'á minjù' éyoñ a a jêñ ê na á tõé jam èziñ. É wô'õ yênè náa, biyoñ b'iziñ, ê mõt a a líti õvis a a líti fe èbiasè ê mfá'á ê mõt a a víni.
Anyut Ê Yà Ébiasè
Ê vôm èbiasè é né, õñgbwátêñgbwát ô ne ê fe válè. Ja'a benya ê bõtõ, ja'a bóñgô, teke mõt a a ê nyoñ mam añgeñ-añgeñ. A ne anê nseñ bíkêlá: ñnôm nlak, ñgál nlak. Ê vôm èbiasè é né, èsémé é ne mómo. Mõt ás'a a kóbõ nyí mbó' èbaé é fan'ásõñ.
Èbiasè j'á sóo õsáme; õsáme ke a a bo náa mõt á yên émíén tyítyóé. Ê mõt a a wô'ôtan õsáme a a ko wòñ yà ê vê ôsímêsán wôé. Õnyut ô ne náa, ê meñgana bõt, ékôán, ñgê ke ê nsámb'èziñ, abui ê bõt b'á káte kóbõ (bê toó évôl) ñgê ke náa b'á káte jêt ásímêsán dáp amú b'á ko wòñ ê na mõt a ye kpwát be, amú b'á sá'ál'õsáme.
Zá A Ê Yiane Èsémé? Zá A Ê Yiane Èbiasè?
Môt áse a a yiane èjijin ényiñ. Mõt-a-binam áse a a yiane líti mõt mbó' ésémé, mõs ôse, èyoñ ése, teke fombõ ôkala. Èsémé é n'ajô yà ê yem náa õ n'avál èziñ aa mõt mbó' a n'avál afê. Èsémé j'á me'ete náa bõt bê bilí meñgul mevál mevál, aa mõt áse a a yiane yem náa bõt b'èziñ bê bilí ñgul abui bevó'ó ke ñgul tyítyóé, aa nál'a ne mvo'óé. Èsémé é ne jam ê yà ê yem náa bõt b'á selan asímesán, aa mõt áse a a yiane nyoñ éyoñ ê yà vô'ôlõ ásímêsánê bõt befê, ja'a a a víni ê jôm ê bõt bevó'ó b'á jô; a teke bê jô na bê dip anyu.
Aválê dá yà ê líti ésémé é ne náa bí vô'ôlõ õsímesán mõt áse. Nálè fe, teke mõt èziñ a ê yiane èbiasè. Avál èziñ ê yà bo ê jam dí é ne náa bí bo teke dibili ê mõt a a kóbõ ékôán.
Èsémé j'á líti náa mõt a a nye'e émíén aa a bilí ndi ê nlêm a émíén.
Mimfèfè Bífíá
adúlo'o (abui: medúlo'o): police/police
afênden (abui: mefênden): business/affaires
añgeñ-añgeñ (abui: meñgeñ-meñgeñ): seriously/sérieusement
èbômêkoó (abui: bibômêkoó): medicine/médecine
èbúmu (abui: bibúmu): architecture/architecture
èfõñ (abui: bifõñ): discovery/découverte
èjêt (abui: bijêt): expression/expression
èjõjõs (abui: bijõjõs): negative/négatif
èkõñga (abui: bikõñga): religion/religion
èkôõ (abui: bikôõga): admiration/admiration
èlúlún (abui: bilúlún): successful/réussi
ènyañ (abui: binyañga): characteristic/charactéristique
ènyúñga (abui: binyúñga): monument/monument
ètõñga (abui: bitõñga): continent/continent
ètuñga (abui: bituñga): characteristic/charactéristique
ètyamba'a (abui: bityamba'a): opposite/opposé
èyēt (abui: biyēt): university/université
èvúm (abui: bivúm): profession/profession
èwóé (abui: biwóé): advantage/avantage
ê fút: to present/présenter
ê fútan: to be presented, to present self/se présenter, être présenté
ê jêt: to express/exprimer
ê jêtan: to express self, to be expressed/s'exprimer, être exprimé
ê kôõ: to admire/admirer
ê kpwát: to ridicule/ridiculiser
menyóñ: drunk/ivre
õkpwat (abui: akpwat): pays/country
õnyut (abui: anyut): consequence/conséquence
õtút (abui: atút): race/race
õvis (abui: avis): adversity/adversité
ê vandè: to treat/traiter
ê wók: to interrupt/interrompre